Tresna objektiboa, eraginkorra eta neutrala al da Adimen Artifiziala (AA)? Zer nolako ondorioak ditu bere erabilerak zientziaren komunikazioan? Nola garatu benetan inklusiboa izango den zientziaren komunikazio eraginkorra? Hauek eta beste hausnarketa batzuk egin ziren Generoa eta zientziaren komunikazioa 2025 jardunaldian. Hogei adituk generoko ikuspuntua duen zientziaren komunikazioan interesatutako 1.650 lagunekin konektatu zuten: 209 bertan elkartu ziren, 1.450 streaming bidez.
Hirugarren jardunaldi honen izarra AA izan zen, bereziki AA sortzailea. Irekierako hitzaldian, zibersegurtasunean eta adimen artifizialean aditua den Esther Paniagua kazetari eta egileak Adimen Artifiziala, berez, ez dela adimentsua gogorarazi zuen, «probabilitateetan oinarritutako loro bat baizik, edukiak berrahoratu eta errepikatzen dituena».
«Arazoa zera da, prozesuan alborapenak egiten dituela», gaineratu zuen.
Beste faktore batzuen artean, Deustuko Unibertsitateko Psikologiako doktorea den Ujue Agudok azaldu zuen bezala, «beti ez delako eraginkorra eta objektiboa, ezta neutrala ere; mundua ikusteko duen era bere jabearen ikuspegian oinarritzen da».
Eta hori algoritmoen alborapenetan islatzen da, «batez ere generokoetan, baina baita beste batzuetan ere, etniakoak eta adinekoak, esaterako», gogorarazi zuen Esther Paniaguak. Erabiltzen dugunean, zoritxarrez, jatorrizko arazoa okertu besterik ez da egiten, Paniaguak adierazi bezala: «AA komunikatzeko erabiltzean, alborapenak errepikatzeko, larriagotzeko eta betikotzeko arriskua dago». Eta ez gara beti horretaz ohartzen. Arriskua bereziki larria da etorkizunari begira, «urtebete edo urte t’erdi barru online dagoen edukiaren % 90a AAk sortutakoa izango dela kalkulatzen baita».
Zientziaren komunikazioan AAren erabilerak ekar ditzakeen arazoetako bat besterik ez da hau. Esther Paniaguak beste hainbat aipatu zituen: «Sinesgarritasunaren eta konfiantzaren galera AAren alborapenetan erortzean; sortzen ditugun edukien eta hartu-emanen murrizketa, populazioaren parte bat ez delako ordezkatua sentitzen; zientzia-ekarpenen desitxuratzea; eta zeure izenari egin diezaiokezun kaltea».
Gauzak esateko eta irudikatzeko era garrantzitsua da
Adimen Artifizialak era askotako genero-alborapenak egiten ditu eta jardunaldian zehar adibide ugari eman eta aztertu zituzten hizlariek. Hauek, testuak egitean agertzen dira, jakina, baina baita irudiak, bideoak edo sorkuntza proposamenak egitean ere. «Ahozko hizkuntzan zein multimodalean daudela, alegia. Kognizio edo ezagutza kontu bat da, ez hitzena», Iraide Ibarretxe-Antuñano Zaragozako Unibertsitateko Hizkuntzalaritzan katedradunak esan bezala.
Hizkeraren kontura, Euskal Herriko Unibertsitatean Hizkuntzalaritzan doktorea den Laura Vela-Plok «hitz egiteko dugun modua garrantzitsua dela» adierazi zuen, «hizkera inklusiboa aldaketa sozialaren eragile izan daitekeela». Erabiltzen ditugun hitzek ondorioak dituztela ohartarazi zuen Vela-Plok: «Normalean, esamoldeak maskulinoan irakurtzen ditugunean, gizonezkoak imajinatzeko joera dugu».
Apur bat lehenago, EHUko Kultura Zientifikoko katedrako zuzendariak, Iker Badiolak, erabiltzen dugun hizkuntza eta etorkizuna lotu zituen: «Gauzak esateko dugun moduak eragina du baloreetan, jendearen ilusioan eta gizartearen ikusmoldeetan».
Bere aldetik, Iker Merchan EHUko doktoreak eta Kazetaritza Matxistaren Behatokiaren sortzaileak komunikabideetan ikusitako «ageriko diskriminazio kasuak» erakutsi zituen, ondorengo hausnarketari bide emanez: «Kazetaritza aldatzea lortzen badugu, beharbada gizartea aldatzeko ekarpena egingo dugu».
Behatokiak matxismo motak sailkatzeko erabiltzen dituen bederatzi kategorietatik hiru nabarmendu zituen Merchanek:«Gehien ikusten direnak dira eta zientziaren komunikazioan ere agertzen dira: zientzialariak izendatzeko eran ezberdintasunak; emakume hitzaren erabilera erredundantea; eta emakumeen lorpenak ezkutatzeko joera».
Alborapenez josita dagoen AA
Bai Esther Paniaguak zein Ujue Agudok Adimen Artifizialak egiten dituen alborapenen adibide asko aipatu zituzten.
Paniaguak UNESCOren txosten bat erabili zuen, esate baterako, lan-arloan eragin handia duten estereotipoen berri emateko, emakumeei eta gizonei aldez aurretik pentsatutako rol eta gaitasun ezberdinak emateko erabiltzen direnak. UNESCOren arabera, «AA sortzailearen aldaera desberdinetan islatzen diren genero estereotipo atzerakoien froga kezkagarriak ikus daitezke oraindik». Bide beretik jarraituz, nagusitzen ari diren beste batzuk ere aipatu zituen, esate baterako «gizonezkoak eta emakumezkoak ezaugarritzean egiten den beste alborapen mota bat: diskriminazio deskribatzailea».
Ujue Agudok automatizazio-alborapenak ere aipatu nahi izan zituen. Alborapen hauen bidez, erabakiak AAren eskuetan lagatzeko joera dago, hartzen dituen neurrien zuzentasunari, edo zuzentasunik ezari, erreparatu gabe. Hainbat adibide jarri zituen, esandakoaren lekuko: Gazan zer bonbardatu erabakitzeko AAren erabilera; gizarte-laguntzaren bat jasotzeko gai nor den erabakitzeko algoritmoa; preso baten askatasunari buruz erabakitzeko; edota lanpostu bat ezinbestekoa den ala ez erabakitzeko (nor kaleratu erabakitzeko, alegia).
Adibide hauen guztien ondoren, Madrilgo Unibertsitate Autonomoan Filosofia Departamentuko Gobernantza eta Etikako ikertzaile den Lucia Ortiz de Zaratek «AA feminista bat sortzeko beharra» aldarrikatu zuen, «egun teknologiaren aurrean lo-ibiltzen bezala ari garela ikusita». Honen kontura, «AAren ustezko neutraltasunari buruzko diskurtsoek ezer ez egitera garamatzatela» ohartarazi zuen.
Teknologiaren neutraltasunari buruzko mitoari buruz ere jardun zuen Ortiz de Zaratek, «honetan neutrala izatea ez dela desiragarria» azpimarratuz, «denok hitz egiten dugulako posizio batetik edo bestetik eta berdintasunerako bidean ezin delako epela izan».
Zientziaren komunikazio inklusibo baterako proposamenak
Orduan, behin AAren ezarpen masiboak genero-alborapenen ikuspuntutik dituen arazoak, arriskuak eta ondorioak ezagututa, nola garatu benetan inklusiboa izango den zientziaren komunikazio eraginkorra? Nola bihurtu komunikazioa eraldaketa sozialaren eragile? Zer nolako estrategiak eta ekintzak jarri martxan egun oraindik indarrean dauden dinamikak iraultzeko?
Rafael Orbegozok, Iberdrolaren izenean, galdera hauek behar batean laburtu zituen ekitaldiaren hasieran: «Algoritmoa hitz maskulinoa da, baina ahal dugun guztia egin behar dugu hori errealitate bihur ez dadin».
Ondorengoak, Generoa eta zientziaren komunikazioa jardunaldiaren hirugarren edizioak norabide horretan proposatutako hainbat neurri dira:
Ujue Agudo: «AA gainbegiratu ahal izateko prozesuaren nondik-norakoak ikertu eta teknologia honen bidez erabakiak hartzeko erari buruzko eztabaida ireki».
Gisela Baños: «Adimen Artifizialak hezi, edota alborapenak gainditzen irakatsi pertsonei». «Etorkizuna ez da goazen leku bat, etorkizuna eraikitzen ari garen zerbait da».
Esther Paniagua: «Pentsamendu kritikoa erabili dezagun, kolokan jar ditzagun emaitzak eta genero-alborapenik egin ote den gainbegiratu dezagun; ez ditzagun gehiegi erabili tresna hauek; geure burubideaz fida gaitezen; gardentasuna eta ikuskaritzak exijitu ditzagun; eta zehaztasunez eta profesionaltasunez joka dezagun. Heziketa da erantzuna».
Lucia Ortiz de Zarate: «Teknologiarekiko zentzu kritikoa garatu; eta algoritmoak elikatzeko erabiltzen diren datu-baseak adierazgarriak direla, eta programatzaile taldeak anitzak, bermatu».
Zientziaren komunikazio inklusiboa lortzeko bidean kontzeptuak edo pautak asko erabili ziren egunean zehar. Horietako adibideak heziketa, gardentasuna, ebaluatzea, gainbegiratzea, pentsamendu kritikoa, aniztasunaren ispilu izango diren algoritmoak sortzea eta zehaztasuna eta profesionaltasuna izan ziren.
Komunikazioaren garrantzia
EHUko Transferentzia eta Nazioartekotze errektoreordeak, Gotzone Barandikak, jardunaldi hauen garrantzia goraipatu zuen, «inertziak edo joerak gainditzeko balio dutelako, emakume ikerlariak protagonista bezala aurkezteko eta baita zientziaren komunikazioa barneratzaileagoa eta bidezkoagoa egiteko tresnak jasotzeko ere».
«Elkartasun-jarduna» den zientziaren komunikazioa, Clare Wilkinson UWE Bristol-eko Unibertsitateko ikertzaileak ezaugarritu zuen bezala, nahiz eta oraindik ez den komunikazioaren espektro osora zabaldu.
Honen harira, kazetarien eta emakume zientzialarien arteko komunikazioa falta dela adierazi zuten Salamancako Unibertsitateko Patricia Sanchez Holgado eta Laura Rodriguez Contreras ikerlariek: «Harreman handiagoa behar da zientzialarien eta kazetarien artean. Emakume zientzialarien lanari buruzko ezjakintasun handia dago».
Eta lan hori gehiegitan ez dela behar bezala aintzat hartzen azaltzeko, Murtziako Unibertsitatean Komunikazio Audiobisualean doktore eta irakasle den Susana Torradok «gizonezkoen mesedetan ezabatutako emakumezkoen ekarpenak» eta «nabarmen hobetu behar diren aipamen patroiak» aipatu zituen.
Entzule mota berriak erakarri
Jardunaldia «geure zirkulutik haratago komunikatzeko gida baten zirriborroa egitea» helburu zuen eztabaida eta hausnarketa mahai batekin itxi zen.
Euskal Herriko Unibertsitatean irakasle eta Mujeres con ciencia blogaren editore den Marta Macho matematikariak eta Maria Pilar Rodriguezek, Deustuko Unibertsitatean irakasle eta Komunikazioaren ikerlari denak zuzendutako eta aberastutako azken panel honek sei zientzialariren ekarpenak jaso zituen: Luisa Etxenike idazlea, Javier Armentia astrofisikaria, Victoria Toro kazetaria, Oihan Iturbide biologoa eta Capitolina Diaz eta Jorge Sola soziologoak.
Ekitaldi hauek publiko mota bera erakartzen dutela aitortu zuen Luisa Etxenikek, «batez ere emakumeak, eta adinez nagusiak», eta errealitate honen ondorioei buruz gogoeta egin beharko litzatekeela adierazi zuen.
Marta Machok mezua indartu eta eztabaidari ateak ireki zizkion: «Gazte gutxi dago. Bada garaia gai honi heltzeko». Ekitaldi hauetara publiko berriak erakartzeko beharraz gain, «aniztasunaren, enpatiaren eta eraldaketa sozialaren aldeko etengabeko borrokaren garrantzia» nabarmendu zituen Marta Machok.
Lehentasun demokratikoa
Jardunaldiaren azkeneko mahaiak oinarrizko beste galdera hau planteatu zuen: “Genero desberdintasunak emakumeengan bakarrik du eragina?”.
«Genero desberdintasunak gizarte osoari dagokio», erantzun zuen Luisa Etxenikek. «Honek erakusten du nolakoa den gizartearen osasun demokratikoa. Generoaren kontuak lehentasun demokratikoa dira».
María Pilar Rodríguezek hari edo giltzarri honi heldu zion: «Demokrazia buruan dugula egiten badugu hausnarketa, nahi dugun horretara hobeto hurbilduko gara. Ezberdintasuna islatzen duen edo ezberdintasunean eragina duen gai bakar bat ere ez da neutrala». Rodriguezek «oraindik ere aldarrikatu beharra» dagoen ideia bat bota zuen jarraian: «Ez dugu berdintasuna lortu. Ezberdintasunaren jarraitutasun izugarria dago oraindik».
«Generoa ezinbesteko bihurtu behar dugu normalean ez den lekuetan. Lehiaketa publiko bat erabakitzen denean, esate baterako, generoa kontuan izan ez duten proiektuak atzera bota beharko lirateke», adierazi zuen Deustuko Unibertsitateko ikerlariak.
Iker Badiolak ere demokraziaren ideiari buruzko ekarpena egin zuen, garrantzia eta indarra emanez Generoa eta zientziaren komunikazioa jardunaldia bezalako ekimenei: «Zientzian sendo dabilen gizartea demokratikoagoa, berdinagoa eta justuagoa da. Horregatik da hain garrantzitsua mezuak balore horiek jasotzea».
Egileez:
EHUko Kultura Zientifikoko Katedra eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitatea.