“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.
Gasteizko Miguel de Unamuno institutuko 2. DBHko ikasleen galdera: Nola jakin dezakegu nolakoak ziren dinosauroak haien hezurrak bakarrik baditugu?
Batzuetan paleontologoei “fosil ehiztari” esaten zaie. Hala ere, George Gaylor Simpsonek, XX. mendean eragin handiena izan zuen paleontologoetako batek, esaten zuen “fosil ehiztariek ez zutela hiltzen, berpiztu baizik”. Izan ere, desagertu diren animaliak berpizten dituzte, irudizko adieran bada ere.
Hau da, paleontologoen zeregina iraganeko munduak berreraikitzea da, fosilen erregistroko ebidentzietatik abiatuta.
Nola “berpiztu” dinosauro bat hiru urratsetan
Paleontologoek aztertzen dituzten dinosauroen fosilak nagusiki bi motatakoak dira: eskeletoen hondakinak, hala nola hezurrak eta hortzak, eta zeharkako hondakinak edo iknofosilak. Azken kategoria horren barruan daude aztarna fosilak (iknitak), fosilizatutako gorozkiak (koprolitoak), etab. Ezohiko kasuetan “zati bigunak” kontserbatu dira; hots, azalaren inpresioak edo hondakin organikoak (ehun bigunak eta proteinak).
Dinosauro bat bizirik zegoenean zuen itxura ezagutzeko lehenengo urratsa hezur eta hortz fosiletatik abiatuta eskeletoa berregitea da. Espezie ugari hondakin partzialetan oinarrituta daude, eta, askotan, hondakin horiek desartikulatuta daude. Eskeleto artikulatu osoak ez dira oso ohikoak.
Halaber, kontuan izan behar dugu hezur fosilak deformatuta edo aldatuta egon daitezkeela diagenesiaren ondorioz (sedimentuak arroka sedimentario bihurtzean jasaten dituzten prozesuak). Hezurretako elementuak falta direnean, banakakoaren zati simetrikoak hartzen dira kontuan, eta bizirik dauden “senideetan” oinarritutako informazioarekin osatzen dira, hala nola hegazti eta krokodiloetan oinarritutako informazioarekin.
Bigarren urratsa muskuluak eta ehunak berregitean datza; izan ere, hezur fosiletan muskulu lotuneko markei esker muskuluen forma eta antolaera nolakoa zen jakin dezakegu.
Eta, amaitzeko, animaliaren kanpoko itxura irudikatu behar da, hala nola azala (ezkata edo lumekin), baina hori da prozesuaren zatirik espekulatiboena. Kasu batzuetan fosilen erregistroan gorde ez diren ezaugarri batzuk ondorioztatu daitezke, egungo espezieekin korrelazioan jarrita (homologia printzipio esaten zaio). Adibidez, hegazti eta bestelako dinosauro teropodoek lumak izatea arbaso komun batetik heredatutako ezaugarri bat izango litzateke.
Azterlan horiek egiteko anatomia konparatzailea aplikatzen da; izan ere, diziplina hori espezieen arteko egitura anatomikoen antzekotasunak eta desberdintasunak alderatzean datza. Biomekanika eta paleoiknologia (aztarna fosilak) azterlanek, dinosauroen mugimendua berregiteaz gain, nola eta zein abiaduran mugitzen ziren ondorioztatzen laguntzen du.
Bizi ziren paisaia irudikatzea
Honaino iritsi ondoren, ez da nahikoa dinosauroaren itxura irudikatzearekin; izan ere, garrantzitsua da jakitea zein ingurune naturaletan bizi zen ekosistema baten parte zenean eta beste organismo batzuekin elkarri eragiten ziotenean.
Horretarako, aztarnategiaren beste aztarna batzuk identifikatu behar dira, bai eta hura sorrarazi zuen testuinguru geologikoa ulertu ere. Horri esker, aurreko testuinguruaren ideia sortu eta paleopaisaia irudikatu ahalko dugu, dinosauroa bertan dela.
Baina, zein kolorekoak ziren?
Duela gutxira arte, dinosauroen azalaren kolorea ezezaguna zen. Gaur egun ezaugarri hori melanosomen forma, tamaina eta banaketaren azterketari esker ondorioztatu dezakegu. Melanosomak pigmentudun zelula organo txiki batzuk dira eta besteak beste melanina daukate (azaleko kolorearen eragilea). Abangoardiako tekniken bidez (mikroskopia elektronikoa) eta egungo hegaztien itxurarekin alderatuta, kolorearen berri izan dezakegu.
Besteak beste, Anchiornisa, teropodo txiki bat zen eta kolore desberdinetako lumak omen zituen: grisak, zuriak, beltzak, bai eta gandor gorrixka ere. Microraptoraren, lau gorputz adarretan lumak dituen beste teropodo baten, lumak ilunak dira eta distira irideszentea dute, gaur egungo korbido batzuekin gertatzen den bezala.
Azala lumaz estalita ez zuten dinosauroen kasuan, Psittacosaurus zeratopsio txikiaren eta Borealopelta ankilosaurioaren kasuan bezala, gorputza marroi ilun kolorekoa edo gorrixka dutela irudikatu dira. Bi kasuetan sabelaldea argiagoa dute: patroi kromatiko hori kontraitzal edo kontrakolorazio izenez ezaguna da; animalia askok dute eta kamuflatzeko erabiltzen dute.
Jakinaren gaineko talentu artistikoa
Datu guztiak kontuan hartuta, paleoartistek euren ilustrazioetan dinosauroen eta antzinako bestelako izakien itxura irudikatzen dute. Batzuk paleontologoak dira, edo haiekin lankidetzan aritzen dira. Horri esker, talentu artistikoa ezagutza zientifikoekin nahastu egiten da, dagoeneko existitzen ez diren animalien balizko itxura erakusteko.
Erregistro fosilaren zatikatzearen eta beste faktore batzuen arabera, obra horiek beti espekulaziotik sortutako zati bat daukate. Hazteko prozesuaren fase desberdinetan dauden (gazteak, helduak, etab.) banakakoen hamarnaka eskeletotik sortutako dinosauroen irudikapenak egokiagoak izango dira banakako bakar bati dagozkion zatiak oinarri dituztenak baino, gorago aipatu dugun Psittacosaurusarekin gertatzen den bezala.
Dinosauroen irudiaren eboluzioa
Dinosauroen irudia denborak aurrera egin ahala aldatu da; izan ere, garai bakoitzeko ezagutza zientifikoen isla da. XIX. mendeko lehenengo irudikapenetan musker erraldoiak agertzen dira. Richard Owenek “dinosauro” terminoa 1842an asmatu zuen eta berarentzako mastodonte izeneko ugaztunen antzeko koadrupedo handiak ziren. Hala irudikatuta daude Londresko hegoaldeko Crystal Palace Park parkean dauden tamaina naturaleko estatuetan.
XIX. mendeko bigarren erdiko ikonografiak Ipar Amerikan eta Europan egindako aurkikuntzak zituen oinarri, eta teropodoak eta ornitopodoak kanguru itxurako hankabiko izaki gisa irudikatzen ziren. XX. mendeko lehenengo erdian, museoetan muntatuta zeuden dinosauroen eskeletoek buztana lurrean jarrita zeukaten. 1960-1970 hamarkadetan paleontologian “dinosauroen berpizkundea” izeneko kontzeptu iraultza sortu zen, eta, horren ondorioz, dinosauroen irudi errealistago bat lortu genuen.
Museoetako eta zinema eta telebistako irudi modernoetan dinosauroak jarrera dinamikoago batean jarrita daude; bizkarrezurra horizontalki jarrita daukate eta buztana lurraren gainetik altxatzen dute.
Irudikapen horiek interpretazio paleontologiko berrienak kontuan hartzen dituzte, eta dinosauroak izaki aktibo gisa irudikatzen dituzte. Jurassic Park (1993) filma estreinatu zen unean, ordura arteko irudikapen modernoenak erakutsi zizkigun.
Hala ere, sagako izaki batzuen irudiak ez du interpretazio paleontologikoekin batera aurrera egin. Besteak beste, “raptor” famatuek oraindik ere azal ezkatatsua eta lumarik gabea daukate, ebidentzia fosiletan dromeosaurioen antzeko dinosauroak lumaz edo protolumaz estalita zeudela erakutsi badute ere.
Horrek erakusten digu, zinemak zientzia erakargarriago bihurtu dezakeen arren, zientziaren eta zinemaren interesak ez direla beti parekoak.
Deinonychus dromeosaurioaren irudikapen modernoa, Fred Wierum ilustratzailearen eskutik. Jurassic Park sagako raptoreek ez bezala, gorputza lumaz estalita dauka, paleontologiaren arloko azken aurkikuntzak islatuz. Fred Wierum/Wikimedia Commons.
Laburbilduz, dinosauroen itxura nolakoa zen jakitea posible da fosilek ematen diguten ezagutza zientifikoari eta teknika modernoen erabilerari esker. Datuak zenbat eta osatuagoak izan, espekulazioa gero eta txikiagoa izango da irudikapenetan. Paleoartistek desagertutako animalia horiez eta iraganeko bestelako izakiez betetako munduak irudikatzen laguntzen dute.
Egileaz:
Zientzia Geologikoetan doktorea EHUko GEOPALEOBIO ikerketa-taldeko ikertzailea da.
Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Los animales ven los mismos colores que las personas? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com