Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Osasuna
Ametsak gogoratzeko gaitasunean hainbat faktorek eragiten dutela ondorioztatu dute Luccako IMT institutuak eta Camerinoko unibertsitateak egindako ikerketa batean. Ametsekiko jarrera baikorrak eta ameskerietan ibiltzeko joerak ametsak oroitzeko aukerak handitzen dituzte. Gainera, loaldi arinak eta gaztetasunak ametsak gogoratzeko joera indartzen dute, adinean aurrera egin ahala gaitasun hori gutxitzen den bitartean. Urtaroek ere eragina dute: udaberrian neguan baino gehiago gogoratzen dira ametsak, erritmo zirkadiarrek eragina izan dezaketela iradokiz. Ikerketa Communications Psychology aldizkarian argitaratu dute, eta ametsei lotutako patologiak eta zenbait gaitzen diagnostikoa hobetzeko erabilgarri izan daiteke. Informazioa Elhuyar aldizkarian.
Teknologia
UPV/EHUko ikertzaileek erretako eremuen kartografia hobetzeko algoritmo bat garatu dute. Sei sateliteren datuak erabiliz, proposamenak bereizmen handiagoa eskaintzen du, 250 metro baino txikiagoak diren suteak ere identifikatuz. Algoritmoa sute aktiboen detekzioaren eta irudi optikoen konbinazioan oinarritzen da, eta mundu osoko 576 eremutan probatu da. Hurrengo urratsa bereizmen ertaineko produktuak garatzea da, suteen monitorizazioa eta klimaren azterketa hobetzeko. Datuak Zientzia Kaieran.
Eboluzioa
Rockefeller Unibertsitateko ikertzaileek ikusi dute NOVA1 genearen aldaera berezi bat hizketaren sorrerarekin lotuta egon litekeela. Gizakien aldaera hori saguetan txertatu dutenean, haien bokalizazioak aldatu egin dira. Neandertal eta denisovarren geneetan ez dago aldaeta hori, eta 650.058 gizaki modernoren artean, seik izan ezik, guztiek aldaera bera dute. Horrek iradokitzen du aldaketa hau Afrikan sortu eta nagusitu zela, agian ahozko komunikaziorako abantaila emanez. Ikerketa Nature Communications aldizkarian argitaratu dute. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Hegaztiek, narrastiek eta ugaztunek garuneko zirkuitu konplexuak modu independentean garatu dituzte, arbaso komun bat izan arren. Science aldizkarian argitaratutako bi ikerketek erakutsi dute neuronen garapen mekanismoak eta identitate molekularrak nabarmen aldendu direla eboluzioan. Hegaztiek, adibidez, mekanismo propioak erabili dituzte garun konplexuak sortzeko. Ikertzaileek garuneko neuronen portaera aztertu dute, eta inhibitzaileak espezie guztietan antzekoak direla ikusi dute. Azterketek giza garunaren funtzionamendua eta eboluzioa hobeto ulertzeko bidea ireki dezakete. Informazio guztia Berrian.
Kimika
Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz kimikan doktoreak Zientzia Kaierako artikuluan hortzetako pastaren kimikaz aritu dira. Hortzetako pasta aspaldidanik erabili izan da, baina osagaiak aldatu egin dira mendeetan zehar. Egiptoarrek eta erromatarrek hauts urratzaileak erabiltzen zituzten, eta XVIII. mendean industrializazioarekin osagai modernoak agertu ziren. Gaur egun, hortzetako pastak urratzaileak, surfaktanteak, zaporedun konposatuak eta fluoruroak ditu, txantxarrak saihesteko. Azkenaldian, hortzetako-pasta tabletak ere merkaturatu dira, baina garestiagoak dira. Osagaien artean xilitola, kaltzio karbonatoa eta surfaktanteak nabarmentzen dira, pasta tradizionalaren antzeko eragina lortzeko.
Geologia
Meteoritoak gure planetaren historiaren parte garrantzitsua dira, ez bakarrik kalteak eragiten dituzten objektu gisa, baita bizitzaren oinarriak ekarri zituzten elementu gisa ere. Hauei buruz aritu da Blanca Martinez Geologian doktorea Zientzia Kaierako artikuluan. Lurraren sorrera eta eboluzio geologikoan, meteoritoek material esanguratsuak ekarri zituzten, hala nola burdina, nikel, silizioa eta karbonoa, bizitzaren oinarriak finkatuz. Nahiz eta batzuetan suntsipenarekin lotzen ditugun –dinosauroen desagertzea bezala–, gure existentziaren giltzarrietako bat ere badira. Gau izartsu batean izar iheskor bat ikustean, baliteke Lurrera eroritako meteoritoek gure bizitzaren hastapena ekarri zutela gogoratzea.
Genetika
Gene Ontologia Partzuergoak 25 urtetik gorako ibilbidean giza geneen funtzioak aztertzeko tresna ireki eta zehatza garatu du. Azken eguneraketak, Nature aldizkarian argitaratuta, 200.000 generen funtzioa deskribatzen du, modelizazio ebolutiboari esker, gizakietan zuzenean ikertu ezin den informazioa animalia-ereduetatik eskuratzeko aukera emanez. Baliabideak bilatzaile ahaltsua eta AI tresnekin integrazioa eskaintzen du, gaixotasunen azterketa eta tratamendua hobetzeko. Gainera, ikertzaileek ekarpenak egin ditzakete, datu-basea etengabe aberastuz. Informazioa Elhuyar aldizkarian.
Ekonofisika
Ekonofisikak desberdintasunen, energia kontsumoaren eta CO2 isurien arteko harremanak aztertzeko ikuspegi berritzailea eskaintzen du, fisika eta matematikaren printzipioak ekonomia eta ingurumen arazoetara aplikatuz. Termodinamikaren eta mekanika estatistikoaren bidez, mundu mailako joerak azter daitezke, eta horrek erakusten du sistema globala oreka egoera batera hurbiltzen ari dela, nahiz eta desberdintasun estrukturalak mantendu. Ekonofisikaren ikuspegia baliagarria izan daiteke politika eta estrategia iraunkorrak garatzeko, baliabideen banaketa justuagoa sustatzeko eta klima aldaketari modu eraginkorrean aurre egiteko. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Fitopatologia
Amaia Ortiz Barredo fitopatologoak landareen gaixotasunak eta izurriteak aztertzen ditu, haien osasuna zaindu eta nekazaritzan kalteak prebenitzeko. Klima aldaketak izurriteak ugaritu ditu, eta berak estrategia jasangarriak garatzen ditu intsektu eta patogenoak kontrolatzeko. Fitosanitarioak zorrotz kontrolatzen ditu, eta adimen artifiziala aplikatzen du laboreen jarraipena egiteko. Patataren historia ere ikertu du Araban, eta agriboltaikarekin lotutako proiektuetan ari da. Bere helburua da elikadura-sistema iraunkorragoa sortzea, bertako ekoizpena sustatuz eta produktu kimikoen beharra murriztuz. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Berrian.
Egileaz:
Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.