“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.
Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Birus guztiak al dira kaltegarriak?
Birusek fama txarra dute: ezagunenak gaixotasunak eragiten dizkigutenak dira, hala nola gripea, beherakoa edo covid-19a. Alabaina, birus gehienak ez dira kaltegarriak, eta horietako asko onuragarriak ere izan daitezke.
Birus, hitz madarikatu hori
Birus terminoa latinetik dator eta substantzia kaltegarri edo pozoitsua esan nahi du. Gizakiaren historian zehar, birusek sortutako gaixotasunei buruzko hainbat erreferentzia daude; adibidez, polio-infekzio baten ondorioz hanka bat paralizatzea Egiptoko irudikapen batzuetan eta elgorriarekin edo baztangarekin infektatutako pertsonen irudiak Amerikaren konkistan.
Alabaina, ez zen entitate biologikotzat hartu XIX. mendearen amaierara arte. 1892an, Dmitri Ivanovski biologoak birus batekin infektatutako tabako landare baten hosto ehoen estraktuak iragazi zituen, eta ikusi zuen infektatuta jarraitzen zutela. Horrek esan nahi zuen partikula kaltegarriak iragazkiaren poroa baino txikiagoak zirela eta iragazkia zeharkatu egiten zutela.
Beranduxeago, 1899an, Martinus Beijerinck mikrobiologoak ikusi zuen partikula txiki-txiki horiek beti zelula bizi bat behar zutela ugaltzeko. Aurkikuntza horiek guztiek bide eman zieten birusen azterketari eta birologiaren hasierari.
Leku guztietan daude!
Oro har mikroorganismoei buruz eta zehazki birusei buruz ari garenean, zalantza hau sortzen da: zenbat daude mundu osoan? Datu zehatzik ez badugu ere, pentsa daiteke Lurrean 10³¹ baino gehiago daudela (hau da, 1 eta atzetik 31 zero), eta hori zenbateko esanguratsua da, kontuan izanda gizakiok 10¹⁰ baino gutxiago garela. Alegia, askoz birus gehiago daude pertsona baino.
Planetako birus guztiak bata bestearen segidan jarriko bagenitu zutabe bat osatuz, unibertsoko konstelazio urrunenetara iritsiko lirateke (100 miloi argi urtera arte). Alegia, kosmosean ustez dauden izar guztiak baino askoz ere birus gehiago daude!
Ente horiek planetako edozein lekutan egon daitezke, baina badute berezitasun bat: ez dira zelula biziak. Horrenbestez, ezin dute beren kabuz ugaldu eta birus berriak sortu. Beti behar dute zelula baten barrura sartzea, bertan ugaldu eta milaka birus berri sortzeko.
Mota askotako birusak daude, zein zelulatan sartzen diren kontuan hartuta: landareenak edo fitobirusak (adibidez, pataten Y birusa), onddoenak edo mikobirusak (barrengorrien La France birusa), edo bakterioenak, bakteriofago edo fago ere deituak (adibidez, Escherichia coli bakterioa infektatzen duen T4 birusa).
Horrez gain, animalien edozein zelula infekta dezaketen birusak ere badaude, gizakien zelulak barne. Horren adibide dira txakurkumeen parbobirusa, amorruaren birusa, gripearena, etab.
Asko ez dira “txarrak”
Ezinezkoa da gizakiarentzat kaltegarriak diren mikroorganismo guztiak –patogenoak– ezagutzea. Kalkulatzen da munduan dauden mikroorganismo guztien % 1 baino gutxiago direla, birusak, bakterioak, onddoak eta parasitoak kontuan hartuta.
Horrenbestez, eta zorionez, inguruan ditugun birusetatik oso gutxi dira benetako mehatxua guretzat. Aitzitik, birus horietako asko onuragarriak dira hala gizakiarentzat nola ingurumen osoarentzat.
Oso urrutira joan gabe, gure gorputza zelulaz ez ezik mikroorganismoz ere osatuta dago, eta horien artean birus ugari daude, giza biroma izenez ezagutzen den hori osatzen dutenak.
Gaur egun gutxi batzuk baino ez dira ezagutzen, eta gure gorputzeko hainbat lekutan banatuta daude; horren adibide dira, esaterako, erretrobirusak. Giza immunoeskasiaren birusaren (GIB) familia berekoak badira ere, birus horiek ez dira kaltegarriak. Are gehiago, giza plazentaren garapenean laguntzen duten funtsezko proteinak sortzen edo geneak osatzen laguntzen dute.
Horrez gain, bakteriofago asko ere onuragarriak dira. Alde batetik, ozeanoan daudenak ditugu; horiek karbonoaren zikloan parte hartzen dute oxigenoa askatuz, eta bakterioak hiltzeko gai dira, nutrienteak sortzeko. Beste batzuk fagoterapia deritzona egiteko erabiltzen dira, hau da, antibiotikoekiko erresistenteak diren bakterioen ondorioz gaixorik dauden pertsonei tratamendua emateko.
Bakteriofagoak elikagaien industrian ere erabiltzen dira salmonellak desagerrarazteko (bakterio kaltegarri mota bat) hegaztietan, baita frutak edo barazkiak kontserbatzeko ere.
Mikobirusak ere lagungarriak izaten dira. Adibidez, Cryphonectria hypovirus 1 birusak gaztainondoaren txankro izeneko gaixotasuna sortzen duen onddoaren birulentzia murrizten du. Onddo mikroskopiko horren barruan dagoen birusa gaztainondoaren beste onddo batzuetara transmiti daiteke, eta ondorioz aldatu egiten da eta ez da hain kaltegarria izaten.
Laburbilduz, gaur-gaurkoz gure inguruan ditugun birus guztien zati txiki bat baino ez dugu ezagutzen, baina esan dezakegu gehienak ezin ditugula etsaitzat hartu.
Egileaz:
Miren Basaras Ibarzabal, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia Saileko ikertzailea eta irakaslea da.
Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Son todos los virus dañinos? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide elektroniko honetara: tcesjunior@theconversation.com