Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Fisika
Ikertzaile informatiko talde batek, algoritmo kuantiko berri bat garatzen ari zela, ustekabean frogatu zuen korapilatze kuantikoa guztiz desagertzen dela tenperatura jakin batetik gora. Aurkikuntza honek korapilatze kuantikoaren “bat-bateko heriotza” izeneko fenomenoaren lehen froga matematiko sendoa eskaintzen du. Emaitza hau garrantzitsua da fisikarientzat, eta erakusten du sistema batzuetan ez dagoela kuantiko den ezer tenperatura altuetan. Aurkikuntza ez zen helburu zuzena izan, baina algoritmoaren garapenean sortu zen, zientzian ustekabeko aurkikuntzen balioa agerian utziz. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Adimen artifiziala
Bioethics aldizkarian argitaratutako ikerketa batek ohartarazi du Europako kontrolak ez direla nahikoak osasungintzako adimen artifizialeko sistemetan dagoen alborapena arintzeko. Ikertzaileek politikak berrikusteko beharra azpimarratu dute, eta ohartarazi dute datu gehiago biltzea ez dela beti konponbidea. Balioztatze-mekanismo zorrotzagoak proposatu dituzte, sistema horiek ospitale bakar batean eskala txikian probatzea barne, hedatu aurretik segurtasuna eta eraginkortasuna bermatzeko. Informazioa Elhuyar aldizkarian.
EHU, Ikerbasque eta DIPCko ikertzaileek irudi biomedikoak adimen artifizialaren bidez aztertzen dituen plataforma irekia sortu dute. Biapy plataforma zelulak eta egitura biologikoak identifikatzeko eta sailkatzeko gai da, 2D eta 3D irudietan. Helburua teknologia demokratizatzea da, zientzialari guztiek erabili ahal izan dezaten. Laguntzaile magiko irudi baten bidez erabiltzaileari analisia errazten dio eta hodeian edo tokiko ordenagailuetan erabil daiteke. Datuak Berria egunkarian.
Arkeologia
Donazaharren aurkitutako urrezko eraztuna Erromatar garaikoa da eta 2018an Zalduan topatutakoaren ia berdina da. Ipar Euskal Herrian halakorik aurkitzen den lehen aldia da, eta Aranzadi zientzia elkartearen arabera, Pirinioen bi aldeek Erromatar Inperioarekin zuten lotura estua erakusten du. Bi piezak, I. mendekoak, elitearenak lirateke eta antzinako galtzada baten bidez konektatutako lurralde batean agertu dira. Aurkikuntza Pirinaeus proiektuaren baitan egin da, eta Atea izeneko egitasmo berri batekin jarraituko dute ikerketek. Xehetasunak Berria eta Gara egunkarietan.
Nature Communications aldizkarian argitaratutako ikerketa batean, Bizkaiko Golkoko hainbat aztarnategitan azken hamar urteotan aurkitutako balea-hezurrezko tresnak aztertu dituzte. Madeleine aldiko (duela 20.000-14.000 urte) tresna hauen ikerketak frogatu du Goi Paleolitoko giza taldeek baleak baliatzen zituztela tresnak egiteko. Hezur-espezieak identifikatzeko ZooMS eta isotopoen analisiak erabili dituzte, eta gutxienez bost balea-espezieren aztarnak aurkitu dituzte. Azterketak lehen aldiz baieztatu du Euskal Kostatik Akitaniara arte balea-hezurra lehengai baliotsua izan zela tresnagintzan. Ikerketaren nondik norakoak Elhuyar aldizkarian.
Koloniako Unibertsitateak zuzendutako ikerketak ondorioztatu du azken glaziazioaren amaieran izandako klima aldaketak ekialderako migrazioa eragin zuela Europan. Duela 14.000 eta 11.600 urte artean, hozte bortitz batek biztanleria erdira murriztu zuen mendebaldean, baina ekialdeko eskualde batzuetan hazkundea izan zen. Ikerketaren arabera, historiaurreko gizakiek ingurumen aldaketei bizkor eta eraginkortasunez erantzun zieten, ingurune mesedegarriagoetara migratuz desagertu ordez. Azalpenak Gara egunkarian eta Elhuyar aldizkarian.
Zoologia
Oxfordeko ikertzaileek 22 urtez jarraitu dituzte 157 elefanteen mugimenduak Kenya iparraldean, eta ikerketak erakutsi du animalia erraldoi hauek energia aurrezteko estrategiak erabiltzen dituztela. ENERSCAPE modelaketa bidez, elefanteek eremu lau eta landaredi ugarikoak hobesten dituztela frogatu dute, lur malkartsuak saihestuz. Hegaztien hegaldien antzera jokatzen dute. Aurkikuntzek lagundu dezakete kontserbazio-estrategiak hobetzen, elefanteek habitatak aukeratzeko duten jokabidea eta energia-kostuak kontuan hartuta, klima-aldaketaren eta gizakiaren eraginaren aurrean erresilientzia handiagoa lortzeko. Datu guztiak Zientzia Kaieran.
Osasuna
Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batean, Harvardek gidatutako zientzialariek malaria eragiten duen Plasmodium falciparum bizkarroia eltxoen barruan hiltzeko gai diren konposatuak identifikatu dituzte. 81 konposaturen artean, 22k eragin zuten bizkarroiaren garapenean, eta haietako bik nabarmendu ziren mitokondrioetan eragiteagatik. Horietako batek bizkarroi guztiak 6 minutuan suntsitu zituen, baita intsektizidekiko erresistenteak diren eltxoetan ere. Konposatuak eltxo-sareetan txertatuz erabili daitezke eta urtebetera ere eraginkorrak izaten jarraitzen dute, malaria prebenitzeko aukera sendo gisa aurkeztuz. Ikerketaren nondik norakoak Elhuyar aldizkarian.
Geologia
Islandian, zuntz optikoa erabiliz sumendi jarduera aurreikusteko sistema berritzaile bat garatu dute. Banatutako detekzio akustikoa (DAS) teknologiari esker, lurpeko magmaren mugimenduak detektatu dituzte, eta erupzioak 15-30 minutu lehenago aurreikusi ahal izan dituzte. Telefono-kableen bidez osatutako sentsore sare batek lurzoruaren deformazioak milimetro doitasunez neurtzen ditu denbora errealean. 2023-2024an bederatzi magma intrusio identifikatu zituzten, eta sei erupzio gertatu ziren. Teknikak alerta goiztiarrak emateko eta biziak eta ondasunak salbatzeko ahalmena du. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Ingurumena
Munduko Meteorologia Erakundeak ohartarazi du hurrengo bost urteetan tenperatura gora egingo duela mundu osoan, eta % 80ko probabilitatea dagoela urterik beroena erregistratzeko. 1,5 graduko igoera muga berriro gainditzeko arriskua % 86koa da, eta 2 gradukoa % 1ekoa. Berotegi-efektuko gasen isuri handiek klima muturrekoago bihurtu dute: beroaldiak, lehorteak eta prezipitazioak handitu dira. Artikoan izotza azkarrago urtuko da, eta horrek itsas mailaren igoera eragingo du. Aurreikuspenen arabera, klima aldaketak mundu osoko eguraldian eragin nabarmena izango du. Informazioa Berria egunkarian.
Medikuntza
Iker Badiola Etxaburuk Bergarako Aranzadi Ikastolako ikasleen “Nola tratatuko da minbizia etorkizunean?” galderari erantzuna ematen dio Zientzia Kaieran. Azaldu duenez, gaur egungo tratamenduek —kirurgia, kimioterapia eta erradioterapia— eraginkortasuna badute, baina albo-ondorio ugari ere sortzen dituzte, eta metastasiak oraindik erronka handia dira. Etorkizuneko tratamenduek bi bide nagusi dituzte: immunoterapia, pazientearen defentsa-sistema indartuz tumoreen aurka egiteko, eta nanoteknologia, farmakoak zehaztasunez tumoreetara bideratzeko eta ehun osasuntsuak babesteko. Horrez gain, aipatzen dira terapia genikoa, adimen artifiziala eta eredu matematikoak ere, etorkizunean minbizia tratatzeko tresna baliotsuak izan daitezkeenak.
Klima-aldaketa
Science aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera, glaziarren galera saihestezina da, baina berotze globala 1,5 ºC-ra mugatuz gero, glaziar-masaren % 53 mantendu liteke. Gaur egungo joerarekin jarraituz gero, mende amaieran % 24 baino ez litzateke geratuko. Izotz-galerak itsas mailaren igoera eta ondorio ekologiko eta sozialak ekarriko ditu, eta horregatik ikertzaileek klima-politika sendoak premiazkoak direla azpimarratu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.
Egileaz:
Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.