1953an, Francis Crick eta James Watson zientzialariek aldarrikatu zuten bizitzaren sekretua deskubritu zutela: DNAren edo izaki bizidunen (eta birus batzuen) garapen, funtzionamendu eta ugalketarako oinarrizko jarraibide genetikoak gordetzen dituen molekularen egitura. Historiak bere rola oso denbora luzez alde batera utzi bazuen ere, egun badakigu Rosalind Franklin zientzialariaren partaidetza ezinbestekoa izan zela deskubrimendu horretan. Izan ere, X izpien bidezko kristalografiaren esparruko bere abileziari esker, molekularen egitura helikoidalaren teoria ziurtatzeko beharrezkoa zen ebidentzia lortu zuen. Askotan DNAren “dama ilun” deitzen diote, haren ekarpena ez zelako behar bezala aitortu.
Eta, badago, gutxienez, beste dama ilun bat aurkikuntza horri lotuta, baina ez da, beharbada, hain ezaguna: Florence Bell (1913-2000) kristalografoa. Hamarkada bat baino gehiago lehenago, Ingalaterrako zientzialari hori izan zen lehena X izpien difrakzioaren metodoa erabiltzen DNAren konfigurazioa ikertzeko, eta frogatu zuen DNAren patroiak egitura ordenatu baten patroiekin bat zetozela. Bellen lanak, isilean, XX. mendeko zientziaren mugarri garrantzitsuenetako baten oinarriak ezarri zituen.
Florence Bell 1913ko maiatzaren 1ean jaio zen Londresen (Erresuma Batua). Annie Mary Lucas eta Thomas Bell bere senarraren (argazkilaria eta publizitateko zuzendaria) bigarren alaba izan zen. Arlo akademikoan gailendu zen txikitatik. 1932tik 1935era Natura Zientziak ikasi zituen Cambridgeko Unibertsitateko Girton Collegen, eta kimika, fisika eta mineralogian zentratu zen. Han ikasi zuen X izpien bidezko kristalografia John Desmond Bernal irlandarraren eskutik. Azken horrek lan aitzindaria egin zuen teknika horren erabileran, eta horren ondorioz piztu zitzaion interesa teknika hori molekula biologikoak ikertzeko lanetan erabiltzeko.
Teknika horri esker «ikus» daiteke nola dagoen antolatuta molekula bat barrutik. Honela funtzionatzen du: X izpiak —argi oso energetikoa— bidaltzen da substantzia jakin bateko zuntz baten edo kristal baten bidez. X izpiek molekula osatzen duten atomoekin talka egiten dutenean, hainbat norabidetan sakabanatzen dira, eta patroi bereizgarri bat osatzen dute plaka batean. Orbanen patroi hori ez da irudi zuzen bat, baina atomoen arteko tarte eta angeluei buruzko informazioa jasotzen du. Patroi hori buru-hausgarri bat ebazteko modu berean aztertzen da: molekularen hiru dimentsioko egitura berreraikitzen da izpiak desbideratzen diren modutik abiatuta.
X izpien bidezko kristalografia proteinetan…
Cambridgen ikasketak amaitu ondoren, Bellek laburki lan egin zuen Lawrence Bragg fisikariarekin Manchesterko Unibertsitatean. Braggek Fisikako Nobel Saria jaso zuen 1915ean bere aita Williamekin batera, frogatu ondoren X izpiak erabil zitezkeela gatza bezalako kristal sinpleetan atomoen eta molekulen antolaera ikusteko. Harekin hasi zen Bell proteinetako kristalografian sakontzen, eta bere doktorego tesiaren lehen zatia osatu zuen, zeinetan zuntz proteikoen gama zabal baten egitura deskribatu zuen, medusa, marrazo-hegal edo ilean aurki daitezkeenak barne.
1937an Leedseko Unibertsitatera lekualdatu zen, eta han ikerketako laguntzailearen lanpostua bete zuen William Astburyrekin. Azken horrek Braggen metodoak aplikatzen zituen artilea ikertzeko. Artilearen zuntzen proteinetan X izpien difrakzioaren teknika erabilita, Braggek deskubritu zuen horren egitura molekula kate —edo koilare— batena bezalakoa zela, aminoazido izeneko substantzia kimiko txikiagoak elkartuta osatuta baitago. Proteinek formaz aldatzeko zuten gaitasuna —zabalduz edo trinkotuz— ezinbestekoa izan zen nola funtzionatzen zuten ulertzeko. Astburyren artileari buruzko ikerketek biologia maila molekularrean ulertzeko gure gaitasuna eraldatu zuten.
… eta beste zuntz natural batzuetan
Bere deskubrimendu berriek bultzatuta, Astburyk erabaki zuen bere sarea zabaltzea beste zuntz natural batzuk ikertzeko. Horretarako, X izpien analisian eskarmentua zuten beste bi esku behar zituen. Zorionez, Florence Bellekin egin zuen topo. Hain zuzen ere, Belli agindu zion teknika hori erabiltzea DNA ikertzeko —orduan azido timonukleiko esaten zioten eta maila biologikoan garrantzia txikiko molekulatzat zuten; izan ere, garai hartako iritzi zientifiko lehenetsia zen proteinak zirela material genetikoa, eta DNA egiturazko elementu soil bat—. Lan horrek osatu zuen Bellen doktorego tesiaren bigarren atala. Tesia 1939an defendatu zuen. Zientzialariaren ohar liburuxka eta tesia Leedseko Unibertsitateko Bilduma Berezietan daude gordeta.
Florence Bellek metodo bat garatu zuen DNAren harizpiak “luzatzeko” eta material puruzko xafla lehorren forman jartzeko. Metodo horren bidez lortu zituen ordura arteko X izpien difrakzio-patroi argienak. Eta hori ez zen erraza; izan ere, irudi bakoitzak hamar ordu inguruko esposizio denborak behar zituen, eta gela ilun batean egiten zen, tentsio elektriko handietatik eta oso bero zeuden X izpien hodietatik oso gertu. Bellek legamien, pankrearen, tabako mosaikoaren birusaren eta behien timoaren azido nukleikoak aztertu zituen, eta konturatu zen “bizitzaren hastapenak modu argian lotuta daudela proteinen eta azido nukleikoen arteko interakzioarekin”.
1938an, Astburyk eta Bellek artikulu bat argitaratu zuten Nature aldizkarian. Horren bidez azaldu zuten DNAren egitura txanpon-kate moduko bat zela eta maiztasun jakin bat zuela zuntzaren luzetarako ardatzean zehar. Bellek proposatutako egiturak okerreko xehetasun batzuk bazituen ere, bere barne ordenaren teoriak gako datu bat eman zuen —ondoko baseen arteko distantzia— etorkizuneko ikerketei begira, zeinen bidez 1953an, azkenean, DNAren helize bikoitzaren egitura deskubritu zen.
Ikerketa-ibilbidearen amaiera
Astburyk benetan baloratzen zituen Bellen adimena eta gaitasuna. Izan ere, Fisika Institutuak (IOP, ingeleseko siglengatik) 1939an konferentzia bat egin zuenean Leedsen, hari eskatu zion —orduan 25 urteko gaztea zen— IOPko delegazio baten aurrean laborategian egiten ari ziren lana aurkezteko. Tokiko egunkariek gertakaria jaso zuten, baina berrien izenburuen ondorioz, nabarmendu zen alderdia ez zen zientzia izan, baizik eta konferentzia emakume batek eman izana.
Bere lana garrantzia hartzen ari zen unean, baina, Bellek bat-batean eten egin behar izan zuen. Bigarren Mundu Gerra hasi zen eta Women’s Auxiliary Air Force delakoari zerbitzu emateko deia jaso zuen. Astburyk Gerra Bulegoari erregutu zion zientzialariaren talentua bere laborategian mantentzeko aukera emateko, baina ez zituzten bere eskaerak entzun. Leedseko Unibertsitateak Bellen lanpostua hutsik mantendu bazuen ere, ez zen sekula itzuli.
Zientzialaria Estatu Batuetako militar batekin ezkondu eta Estatu Batuetara joan zen. Lehendabizi British Air Comission erakundearentzat egin zuen lan, eta, aurrerago, kimikari industrialaren lanpostu bat lortu zuen petrolio enpresa batean. Baina, azkenik, ibilbide profesionala atzean utzi eta bikoteak adoptatu zituen lau seme-alabak zaintzera dedikatu zen.
Florence Bell, DNAren dama ilun ezezagunena, 2000ko azaroaren 23an hil zen, 87 urte zituela. Biologia zelularraren dogma nagusiari atea irekiko zion giltza deskubritu zuen zientzialariaren heriotza ziurtagirian, lanbidearen atalean, “etxekoandrea” izan zela jaso zuten.
Iturriak:
- Kersten Hall, Florence Bell: The Other ‘Dark Lady of DNA’?, BSHS
- Kersten Hall, Florence Bell: the ‘housewife’ who played a key part in our understanding of DNA, The Conversation, 2022ko urtarrilaren 28an
- Kersten Hall, Florence Bell: An unsung heroine of DNA, The Naked Scientist, 2022ko ekainaren 17an
- Natalia I. Kucirkova, Florence Bell died unrecognised for her contributions to DNA science – decades on female researchers are still being sidelined, The Conversation, 2023ko azaroaren 22a
- Florence Bell, Wikipedia
Egileaz:
Edurne Gaston Estanga elikagaien zientzia eta teknologiako doktorea da. Gaur egun, zientzia eta teknologiaren ezagutza zabaltzea sustatzen duten erakundeen proiektuak kudeatzen ditu.
Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko maiatzaren 15ean: Florence Bell, otra “dama oscura” del ADN.
Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.