Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Matematika
Matematikari batek n2 + 1 segidaren faktore lehen handienen hazkuntza frogatu du, batuketaren eta biderketaren arteko harreman konplexua argitzeko. Hamar urte baino gehiagoko lana izan da, eta kurba eliptikoak eta Shimuraren kurbak erabiliz lortu du emaitza Héctor Pastén matematikariak. Bere metodoak abc aieru ospetsuan ere aurrerapausoak ekar ditzake. Aurkikuntzak 90 urtez geldirik egon den arazo batean hobekuntza nabarmena dakar, eta zenbakien teoriako beste problema batzuei aplikatzeko aukerak irekitzen ditu. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran.
Genetika
Ikerketa genetiko batek Kaukaso-Behe Volgako populazio eneolitikoa hizkuntza indoeuroparren jatorriko katebegi galdu gisa identifikatu du. 435 antzinako DNA laginen azterketak erakutsi du populazio hori Jamna kulturaren % 80ren iturria izan zela, eta hititeren arbasoengan ere % 10eko aztarna utzi zuela. Horrek iradokitzen du K. a. 4.400-4.000 artean indo-anatolieraz hitz egiten zuten. Aurkikuntza honek indoeuropar hizkuntzen hedapena azaltzen laguntzen du, Jamna kulturaren migrazioen eta Anatoliako hizkuntzen isolamenduaren arteko harremana argituz. Datuak Elhuyar aldizkarian.
Ikertzaileek Twigstats metodo berria garatu dute, antzinako DNAren azterketan zehaztasuna handitzeko. 1.556 genoma aztertuta, Ipar eta Erdialdeko Europako migrazio patroiak argitu dituzte, Burdin Arotik Bikingoen Arora arte. Datu genetikoek baieztatu dute germaniar hizkuntzadun herriak hegoalderantz joan zirela, baita alderantzizko mugimenduak ere. Eskandinaviar jatorriko arrastoak aurkitu dituzte Hego Europan, eta alderantziz. Metodo berria Europako historia genetikoa argitzeko tresna baliotsua izan daiteke. Informazioa Zientzia Kaieran.
Neurozientzia
Basque Center on Cognition, Brain and Language (BCBL) zentroak ikerketa bat abiatu du elebitasunak adinekoen errendimendu kognitiboa mantentzen laguntzen duen aztertzeko. 60-80 urteko elebakarrak eta elebidunak aztertzen ari dira, haien garun jarduera elektrikoa elektroenzefalografiaren (EEG) bidez erregistratuz. Lehen emaitzek erakutsi dute erreserba kognitibo altua dutenek gazteagoen burmuin-ereduak dituztela. Bereziki, erreserba kognitibo baxua duten elebidunek funtzionamendu hobea dute elebakarrekin alderatuta, elebitasunak babes-efektua izan dezakeela iradokiz. Aurkikuntzak zahartze osasuntsua sustatzeko eta narriadura kognitiboaren prebentzioan laguntzeko baliagarriak izan daitezke. Datuak Gara egunkarian.
Osasuna
Puzkerrak hesteetako mikrobiotaren desorekaren seinale izan daitezke. Luis Bujanda medikuak Berria egunkarian azaltzen du gasen sorrera normala dela, baina batzuetan mina eta bizi-kalitatearen jaitsiera eragin ditzaketela. Mireia Alberdi nutrizionistak mikrobiotaren oreka azpimarratzen du, disbiosiak eta Sibo sindromeak usain eta mina larritu ditzaketelako. Elikadura, estresa eta bizimoduak gasen ekoizpenean eragina dute, eta digestio osasuntsu baterako patxadaz jatea funtsezkoa da.
Astronomia
Ikertzaileek Ilargiaren sorrerari buruzko teoria berri bat proposatu dute: truke bitarragatiko harrapaketa. Horren arabera, sistema bitar bateko gorputzetako bat Lurrak harrapa zezakeen. Simulazioek erakutsi dute baldintza egokietan Lurraren tamainako planeta batek Ilargiaren masa duen satelite bat harrapa lezakeela. Hala ere, teoriak hainbat zalantza uzten ditu, hala nola nola bihurtu zen orbita hain zirkularra. Metodo honek beste satelite batzuen jatorria ere azal lezake, hala nola Neptunoren Triton. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Astrofisika
Astrofisikariek James Webb Teleskopioarekin behatu dute Esne Bidearen erdiko Sagittarius A* zulo beltzean erupzioak etengabe gertatzen direla. Emaitzak The Astrophysical Journal Letters aldizkarian argitaratu dituzte. Egunean bospasei erupzio handi eta hainbat txikiago behatu dituzte, beti borborka dagoela frogatuz. Erupzio batzuk segundo gutxi irauten duten distira ahulak dira, baina beste batzuk hilabeteak luzatzen dira. Ez da argi nola gertatzen diren, baina uste dute akrezio-diskoko perturbazio txikiek erupzio ahulak eragiten dituztela, eta bortitzenak birkonexio magnetikoen ondorioz sortzen direla. Informazioa Elhuyar aldizkarian.
Ingeniaritza
Bilboko Ingeniaritza Eskolak saiakuntza-banku bat eraiki du tren arrunten dinamikan dauden bi arazo nagusi aztertzeko. SIMPACK bezalako softwareak eta saiakuntza-bankuez baliatuz ardatz muntatuen ezegonkortasun dinamikoa eta bogien bihurguneetan inskribatzeko zailtasunak aztertzen ari dira. Saiakuntza-bankuak trenbide zuzeneko ezegonkortasunak eta bihurguneetako portaera simulatzeko balio du, bi motor independente erabiliz. Hasierako emaitzek ardatzen desplazamendua neurtzeko baliagarritasuna erakusten dute, baina oraindik erronka batzuk daude, hala nola, peralte praktikoa simulatzea eta bogie ezohikoak fabrikatzea. Datuak Zientzia Kaieran.
Ingurumena
Leeds Unibertsitateko ikertzaileek proposatu dute Eskoziako Lur Garaietan otsoak berriro sartzea basoak berreskuratzeko eta, ondorioz, klima-larrialdiari aurre egiteko. Izan ere, orein-populazio gehiegizkoak zuhaitz berriak haztea eragozten du. 140-190 otso sartuz gero, oreinak kontrolpean egongo lirateke, eta basoek urtean milioi bat tona karbono dioxido xurgatuko lukete, Erresuma Batuaren 2050erako karbono-jaitsieraren % 5. Ecological Solutions and Evidence aldizkarian argitaratu dute ikerketa, eta ekoturismoaren sustapena edo oreinek eragindako istripuen jaitsiera bezalako onurak ere azpimarratu dituzte. Hala ere, otsoen babes-mailari buruzko eztabaida bizia dago Europan. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Biokimika
Hasieran serotonina ornogabeetan ikertzen zen, baina ez zen neurotransmisore gisa deskribatzen, baizik eta hodi-hertsatzaile gisa. 1952. urtean Betty M. Twarog biokimikariak hormona hau aurkitu zuen ugaztunen garunean. Aurkikuntzaren berri emateko artikulu zientifikoa 1953ko ekainean aurkeztu zuen, serotonina neurotransmisore gisa finkatzen eta neurokimikaren garapenean ekarpen handia eginez. Bere lanak antidepresibo modernoen sorrera ahalbidetu zuen, milioika pertsonen bizitza hobetuz. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.
Egileaz:
Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.