Erradioaktibitatearen hasierako urratsetan (hau da, 1900. urtera aldera) lan egiten zuten zientzialariak konturatu ziren erradiazio-iturrietatik gertu zeuden substantzia gardenek argi urdin ahul bat jariatzen zutela, batez ere likidoek. Fenomeno bitxi hura misterio hutsa zen, baina ez erradioaktibitatea bera bezainbeste eta, hortaz, hainbat aipamen izan bazituen ere, ez zen momentu hartan ikertu.
Efektu horren izena Pavel Alekseievitx Txerenkov fisikariarengandik hartu zuen: Txerenkov erradiazioa edo efektua. Hain zuzen, 1934an luminiszentzia aztertzen zebilen bitartean, Txerenkovek ikusi zuen radio (elementua) iturri bateko gamma-izpiek kitzikaturiko likido gardenek argi urdin ahul bat igortzen zutela. Emisioaren espektroa, iraunkortasuna eta polarizazioa xeheki aztertu ostean, Txerenkovek argi ikusi zuen: fenomeno hori ez zen luminiszentzia, baizik eta erradiazio-mota berri bat.
Txerenkoven kide Sergei Ivanovitx Vavilov fisikariak iradoki zuen erradiazio hori gamma-izpiek atomoetatik erauzten zituzten elektroiek sortzen zutela eta, iradokizun horrek bultzatuta, Txerenkovek esperimentu berriak egin zituen. Hala frogatu zuen emisioaren gehiengoa berau sortzen zuten partikulen ibilbidearen norabide berean egiten zela.
Igor Jevgenievitx Tamm eta Ilia Mikhailovitx Frank fisikariek fenomenoa elektrodinamika klasikoaren ondorio gisa azaldu zuten 1937an: partikula kargatu batek, elektroiak kasu, ondo zehaztutako norabide batean igorriko du erradiazioa baldin eta inguru bateko argiaren hedatze-abiadura baino azkarrago bidaiatzen badu ingurune horretan. Hegazkinek soinu-langa hausten dutenean gertatzen den soinu-leherketaren analogoa litzateke.
Txerenkovek, Tammek eta Frankek 1958ko Nobel saria jaso zuten lan horri esker. Vavilov, ordea, hilik zegoen 1951z geroztik.
Txerenekov erradiazioa ospetsu samar egin zen erreaktore nuklearretako urtegien irudiak agertzen hasi zirenean, bertako erregai nuklear barrek dirdira urdin bat sortzen baitute hozteko uretan barrena.
Aplikazio zientifikoa, berriz, energia handiko fisikaren alorrean aurkitu zuen, zehazki partikula-azeleragailuen inguruko esperimentuetako detektagailuetan. Txerenkov efektuari esker, partikulak argi bihurtzen ziren eta, ondorioz, posible zen horiek detektatzea, eta baita zenbatzea ere, hodi fotobiderkatzaileak eta zirkuitu elektroniko digitalak erabiliz. Hori gutxi balitz, Txerenkov erradiazioak energia handiko partikulen norabidea eta bizkortasuna ere eskaintzen zuen; izan ere, igortzen zen erradiazioa kolimatuta zegoen eta emisio-angelua inguruneko errefrakzio-indizearen nahiz partikula erasotzailearen abiadura-bektorearen araberakoa zen soilik. Txerenkov detektagailuak Bigarren Mundu Gerra osteko hainbat aurkikuntza garrantzitsutan egon ziren presente, esate baterako, antiprotoiaren aurkikuntzan. Egun, neutrinoak (adibidez Super-Kamiokandea) detektatzeko esperimentuetan erabiltzen dira.
Egileaz: Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.
Itzulpena: Lamia Filali-Mouncef Lazkano
Hizkuntza-begiralea: Gidor Bilbao