Edith Marie Flanigen, harribitxien asmatzailea

Rosa M. Tristán

Norbaitek depositua gasolinaz betetzen badu, arropa garbitzen badu edo Fukushimako (Japonia) istripu nuklearraren ondoren garbitzeko ahaleginen inguruan irakurtzen badu, orduan Edith Flanigenen lanarekin egin du topo.

Esaldi hori Zientzia eta Teknologiako Domina Nazionalak Fundazioarena da, 1929an Buffalon (AEB) jaiotako kimikari horri egindako errekonozimendu gisa. 2014an Barack Obama presidente ohiaren eskutik jaso zuen eta gure eguneroko bizitzako aurrerapen askoren garapenean izan duen funtsezko rola laburbiltzen du (agian gehiegi). Gainera, titularrak dioen bezala, harribitxiak asmatu zituen; zehazki, esmeralda sintetikoak. Beraz, zeharka, Kolonbia eta munduko beste toki batzuetan hainbesteko eragina duten «bitxi» batzuen erauzketa minerala saihestu zuen.

Edith hekatonbe ekonomiko global handiaren urtean jaio zen. Buffalon jaio zen, New Yorkeko estatuan, hondamendi finantzarioaren fokua egon zen lekuan. Elkarrizketa batzuetan aitortu izan du, aitak bezala, txikitatik izan zuela berezkoa eta aseezina zen jakin-mina. Hari eta haren ahizpa Joani eta Janeri kimikarekiko interesa piztu ziena bigarren hezkuntzan izan zuten kimikako irakasle bat izan zen; Dorothea Fitzgerald irakaslea, hain zuzen ere. Hiruek batera ikasi zuten zientzia hori haien hiriko D’Youville Collegen, eta gure protagonista izan zen promozioko lehena. 1952an, Kimika Fisiko Ez-organikoko lizentzia lortu zuen Sirakusako Unibertsitatean, eta, 2008an, Honoris Causa izatera iritsi zen bertan, erretiroa hartu ondoren.

Karrera amaitu bezain laster, zeukan espedientea ikusita, berehala lortu zuen ikertzaile lanpostu bat Union Carbide konpainian. Enpresa hori 1917an sortu zen, eta bere Bhopaleko instalazioetan (India) 1984an izandako istripuagatik oso ospetsua izan zen, tamalez. 25.000 hildako eta 150.000 kaltetu izan ziren bertan, baina enpresak ez zuen horren erantzukizunik hartu.

Edithen asmakuntzak

Baina, askoz lehenago, gerraostean, Edith eta bere bi ahizpak enpresan sartu ziren silikonazko polimero mota batzuk identifikatzen, ateratzen eta garbitzen saiatzeko. Lau urte geroago, 1956an, Edith sailez aldatu zen, eta bahe edo iragazki molekularrez interesatu zen (tartean, zeolita). Haren ibilbide zientifikoaren ardatza izatera iritsi zen hori.

Zeolitak kristal ñimiño eta porotsuak dira, eta nahasketa kimikoak partikulen tamainaren arabera bereizten eta garbitzen laguntzen dute. Bahe batek bezala, tamaina batzuetako partikulak harrapatzen dituzte eta beste batzuk pasatzen uzten dituzte, eta horrek molekula desberdinak eta materialak sailkatzen eta bereizten laguntzen du. Mineral naturala den arren, Flanigenek eta 1968tik Union Carbiden zuzendu zuen taldeak konposatuaren berrehun bertsio sintetiko desberdin baino gehiago asmatu zituzten, zenbait partikulatara bideratuak. Gaur egun funtsezkoak dira aplikazio ugari dituen milaka milioi dolarreko industria batean: petrolio gordina findu eta petrolio bihurtzeko erabili ohi dira, ingurumenarentzat kaltegarriak diren fosfatoak ordezkatu dituzte arropetarako detergentean, eta Fukushimaren inguruko uraren material erradioaktiboa iragazteko ere erabili ziren istripu nuklearraren ondoren.

Nola egin aurre eszeptikoei

Edithek berehala ikusi zuen bere balioa onartua zela. Urte haietan oso emakume gutxik lortu zuten ikerketa talde bateko buru izatea; izan ere, salbuespena ziren. Horregatik, hasieratik, bere mendeko gizon gehienek baloratu eta babestu egiten zutela egiaztatu bazuen ere, mesfidatienen (bazeuden batzuk) onespena lortzen ahalegindu zen. «Errespetua eman nien», esan zuen gerora. «Behin elkarrekin lan egin eta arrakasta izan genuenean, egiten ari ziren lanarekin gogotsuago zeuden, eta ez hain eszeptiko gure arteko harremanarekiko».

Haren asmakizun ezagunenetako bat esmeralda sintetikoarena da, Union Carbidek merkaturatzen zuena. Esmeralda horren hamaika pieza saldu ziren mundu osoan, laserren aurreko tresnetan erabiltzeko, baita bitxi gisa ere. Baina haren ondarea askoz handiagoa da. Materialen zientzietako aditu gisa, gutxienez bere izena daramaten 109 patente daude. Sektore petrokimikorako lan egin zuen arren, sektorearen garapenaren urteetan, asmakizun horiek, batez ere, erregai garbiagoak lortzeko izan ziren (petrolio gordina gasolina bihurtzea optimizatzeko eta fintzea eraginkorragoa, garbiagoa eta seguruagoa egiteko erabil daitekeen bahea sortu zuen), ingurumen hondamendietan garbitzeko edo ura garbitzeko; horiek guztiak hark garatutako bahe molekularretan oinarritutako teknologiak dira.

Ideia onak are hobeak dira pertsonen bizitzak hobe ditzaketenean eta Lurrari lagun diezaioketenean. Oso pozgarria izan da, nire ibilbide osoan, inoiz existitu ez diren materialak aurkitzea; benetan plazer handia da.

-Edith Marie Flanigen, National Inventors Hall of Fame®-ri (NIHF) emandako elkarrizketa

Egia esan, ezin da esan haren ibilbide zientifikoa oharkabean igaro denik. Haren herrialdeko Ingeniaritzako Akademia Nazionaleko emakume bakanetakoa izan da. 1992an, Perkin domina jaso zuen lehen emakumezko ikertzailea izan zen –kimika aplikatuko ohorerik handiena da Estatu Batuetan–. 2012an, gainera, Teknologia eta Berrikuntzaren Domina Nazionala jaso zuen. 1994an erretiroa hartu zuenetik, haren presentziak NIHFren programa eta ekitaldietan parte hartzen duten gazte berritzaile ugari inspiratu ditu etengabe, baita Camp Invention programaren guneetara egin izan dituen bisitek ere. Gaur egun 94 urte ditu, eta Buffalon bizi da oraindik.

Iturriak:

• Edith Flanigen. Chemist & Inventor, Inventricity
• Edith Flanigen, Lemelson-MIT
• Edith Flanigen, National Inventors Hall of Fame
• Edith Flanigen, The National Science and Technology Medals Foundation
• Wikipedia (gazteleraz eta ingeleses)

Egileaz:

Rosa M. Tristán (@RosaTristan) zientzia eta ingurumen dibulgazioan espezializatutako kazetaria da duela 20 urtetik baino gehiagotik. Maila nazionaleko hainbat prentsa eta irrati hedabidetan parte hartu ohi du.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2023ko abuztuaren 22an: Edith Marie Flanigen, la inventora de piedras preciosas

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.