Ordenagailu bidezko simulazioen bitartez ondorioztatu dute zulo beltz supermasiboen erradiazioak ez duela halabeharrez bizia suntsitzen, planetetan ozonoaren sorrera ahalbidetu dezakeelako.
Zientziaren dibulgazioan klasiko bat da azaltzea zer gertatuko litzatekeen zulo beltz batera hurbilduz gero. Baina, egia esanda, kuriositateaz gain, inplikazio erreal gutxi izan ditzake horrek. Alabaina, zulo beltz batek inguruko planetetan izan dezakeen eragina argitzeak ondorio oso garrantzitsuak izan ditzake bizigarritasun aukerei dagokienez.
Kontua are garrantzitsuagoa da galaxia handi gehienen erdian dauden zulo beltz supermasiboen kasuan, horien eragina nabarmena izan daitekeelako galaxiaren zentroarekiko hurbilen dauden planetetan. Izar arteko gasa zulo beltz horietan erortzen denean, galaxia nukleo aktibo —AGN gisa ezagutzen da, ingelesezko siglen arabera— bihur daiteke, eta, horren ondorioz, galaxian zehar energia altuko erradiazioa isurtzen da. Besteak beste, materia erakartzen duten bitartean, erradiazio ultramorea askatzen da zulo beltzaren inguruan eratzen den zurrunbilotik.
Logikoa denez, hori arazo handia izan daiteke galaxiaren erdigunetik gertuen dauden planetetan bizia ahalbidetzeko, eta, lehen itxura batean, ez dirudi halako egoera batek bizia garatzeko aukera asko eman dezakeenik. Baina askotan, logikoa dirudienak ñabardurak izan ditzake. Ñabardura garrantzitsuak, kasu batzuetan. Hala, ikertzaile talde batek dio egoera ez dela zertan hala izan. The Astrophysical Journal aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean azaldu dutenez, erradiazio horrek bizia ahalbidetuko duen efektu bat izan dezake.
Berez, ez da behaketen bitartez erraz ikertu daitekeen zerbait, galaxia nukleo aktibo bihurtzeko trantsizioak milaka urte iraun dezakeelako. Ohi bezala, honetan ere zientzialariek gaiari heltzeko modua aurkitu dute; neutroi izarren kasuan, antzeko prozesuak egun edo hilabete batzuen bueltan gertatzen dira, eta, modu horretan, aukera dute antzeko fenomenoa ikertzeko.
Oraingoan, baina, planetetan jasotako erradiazioa ikertzeko, ordenagailu bidezko simulazioetatik abiatu dira Dartmouth Collegeko (AEB) eta Exeterreko Unibertsitateko (Erresuma Batua) ikertzaileak. Berez, exoplaneten atmosferak modelatzeko sortuta dagoen PAELO izeneko softwareaz baliatu dira zulo beltzen erradiazioaren eragina aztertzeko, konturatu direlako hori ere izan daitekeela erabilgarri ikerketa honetarako. Askotan gertatu ohi den bezala, bi ikertzaileren arteko harreman pertsonala funtsezkoa izan da horretaz jabetzeko. Bada, simulazio horien bitartez, argitu nahi izan dute zulo beltz hauek sortutako erradiazio ultramoreak norainoko eragina izan dezakeen planeta baten atmosferan.
Eredu horietan, gerta daitekeen erreakzio kimiko bakoitza jaso dute. Une bakoitzean uhin luzera desberdinetan iristen den erradiazioak aintzat hartu dituzte, bai eta atmosferan dauden gasen kontzentrazioa ere.
Oro har, ondorioztatu dute eragin hori kaltegarria edo onuragarria izan daitekeela zulo beltzarekiko distantziaren arabera, bai eta planeta horretan garatutako balizko biziak hartu duen garapenaren arabera ere. “Behin bizia existitzen dela eta atmosferan oxigenoa dagoela, erradiazioa ez da horren suntsikorra izaten; are, onuragarria izan daiteke”, adierazi du Kendall Sippy ikertzaileak. Erantsi du une batera iritsita planeta erresilienteagoa bihurtzen dela erradiazio ultramorearekiko, eta babestuta dagoela gertatu litezkeen iraungitze gertaeren aurrean.
Lur planetan ez ezik, askotariko atmosferak izan ditzaketen Lurraren antzeko planetetako datuekin egin dituzte simulazioak. Simulazio horien bitartez ikusi dute atmosferan oxigenoa egonez gero erradiazioak ozono geruzaren handitzea ekarriko lukeela. Gero eta oxigeno gehiago izanda, orduan eta ozono gehiago sortuko litzatekeela ondorioztatu dute, babesa eskainiz.
Hau ulertzeko, gogoratu beharra erradiazio ultramoreak aise erreakzionatzen duela oxigenoarekin, eta molekula atomo bakanetan zatitzen duela. Horren ondorioz, atomoak berriro ere birkonbinatu daitezke, ozonoa sortuz. Bada, ozonoak atmosferan gero eta gehiago igotzen denean, orduan eta erradiazio kaltegarri gehiago islatzeko gaitasuna gehiago du sistemak. Zientzialariek gogora ekarri dute hori bera gertatu zela Lurraren kasuan, duela 2.000 milioi urte inguru oxigenoa askatzen zuten lehen mikrobioen agerpenarekin. Pixkanaka, planetaren babes geruza lodituz joaten zen heinean, bizia loratu ahal izan zen: berrelikadurari esker, gurpil zoro baten efektua sortu zen, gero eta oxigeno eta ozono gehiago sortuz. Berrelikadura honek ahalbidetu zuen, hein handi batean, bizia gaur egun ezagutzen dugun moduan garatzea. Dena dela, argi dago horrelakorik gertatzeko halabeharrez hasiera batean oxigenoa egon behar dela planetaren atmosferan. Bestela, erradiazioak bizia ezinbestean akabatuko luke.
“Biziak planeta baten atmosfera azkar oxigenatu baldin badezake, ozonoa lagungarria izan daiteke atmosfera erregulatzeko, eta biziak hazteko behar dituen baldintzak faboratzeko”, adierazi du Jake Eager-Nash ikertzaileak.
Lurraren kasuan, gure planeta ez dago Esne Bidearen erdian dagoen Sagittarius A* zulo beltzetik gertu, eta, beraz, ezin du bere eraginik izan, baina ikertzaileek jakin nahi izan dute zer gertatu zitekeen zulo beltzetik gertuago egonda eta AGN bat gertatuz gero.
Arkear eonean oxigenorik gabeko atmosfera batean zulo beltzetik isuritako erradiazioak ia-ia ezinezkoa bihurtuko luke bizia garatzeko aukera. Baina, oxigeno eta —ondorioz— ozono mailak handitu ahala, bizia garatzeko aukerak handituko lirateke. Zientzialariek onartu dute “harrituta” geratu direla simulazioek erakutsi dutelako ozonoa oso azkar garatuko zela —egun batzuen bueltan, hain zuzen—.
Modu berean, beste galaxia zaharrago batean, zulo beltzetik gertuago dagoen Lurraren pareko planeta baten bilakaera simulatu dute, eta guztiz bestelakoak diren efektuak ondorioztatu dituzte. Hala, NGC 1277 bezalako galaxia batean, eraginak erabat hilgarriak izango lirateke. Are masiboak diren galaxia eliptikoen kasuan —Esne Bidea bera edo Messier-87 aipatu dituzte prentsa oharrean—, handiagoak direnez, aukera gehiago daude zulo beltzetik urrun egoteko, eta, beraz, haren eragin hilgarrietatik babestuta geratzeko.
Hortaz, ikertzaileek uste dute lan honek aukera ematen duela oinarritik berraztertzeko zulo beltzek isuritako erradiazioak planeten bizigarritasunean duten rola: kaltegarria izan badaiteke ere, hori baino gehiago ere bada, eta baldintza egokietan ozono geruzaren osaketan lagungarria izan daiteke erradiazio hau, eboluzionatzen ari diren organismoen onerako. “Beraz, orain arte soilik kaltegarritzat jotzen genituen indar kosmikoek konplexutasun ekologikoaren eta biologikoaren katalizatzaile izan daitezke, oxigenazioa bezalako atalase kritikoak lortuz gero”, babestu dute ikertzaileek.
Erreferentzia bibliografikoa:
Sippy, Kendall I.; Eager-Nash, Jake K.; Hickox, Ryan C.; Mayne, Nathan J.; Brumback, McKinley C. (2025). Impacts of UV Radiation from an AGN on Planetary Atmospheres and Consequences for Galactic Habitability. The Astrophysical Journal, 980, 221. DOI: 10.3847/1538-4357/adac5d
Egileaz:
Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.