Onddoak, bai gozoak… eta ezezagunak

Ziortza Guezuraga

Zuretzat zer da onddo bat? Normalean burura datozen perretxikoez gain, ogia egiteko legamiak edota gaztagintzako lizun berdeak ere onddoak dira. Horrelakoak azaltzen hasi zuen Goienagusiko hitzaldia Isabel Salcedo mikologia irakasleak.

Boletus edulis, onddo zuriak, edota basoan egon daitezkeen ardagaiak baino zerbait gehiago direla onddoak izan da Isabel Salcedo transmititu nahi izan duen ideia nagusia. Eta horretarako onddoen ingurukoak azaldu zituen, zer eta onddoak bizidunak direla azpimarratuz hasita.

Izaki bizidun izanik, jan eta ugaldu egiten dira. Jan? Zer jan, baina? Eta nola? Bada, jateko gorputza baliatzen dute, mizelio izena duena. Kasu gehienetan ezezaguna da mizelioa, lurrazpian edota enborretan egoten baita, ikusezin. Elikagaia lortzeko horiekin lotuta egon behar da onddoa, izan ere, landareak ez bezala, onddoek ez dute argia behar elikagaia lortzeko, animaliak bezala, karbonodun konposatutetatik eskuratzen dute elikagaia.

Beste organismoei lotzen lortzen dute elikadura, elkarrekintzak sortzen. Hori dela eta, sustratoarekin harreman estua behar dute izan eta landareei lotuta aurki daitezke.

Jateaz gain, beste bizi funtzioa ere betetzen dute onddoek: ugaldu. Hain justu perretxiko izenarekin ezagutzen dena baliatzen dute ugaltzeko. Onddoen ugal egitura da, fruitu gorputza. Ugal garaian garatzen du onddoak fruitu gorputza, esporak atera daitezen eta, gehienetan, haizeak garraia ditzan.

Hortaz, ikusten ez dugun zerbait gehi askotan oso ezaguna den gorputza da onddoa. Estimazioa baino ez da, baina esaten da onddo baten gorputza, %99, ikusezina dela eta mendian ikusten duguna, azaleratzen dena, %1 baino ez.

Hori dela eta, perretxikozaleak urtero toki berdinera joaten dira perretxiko bila. Onddoa, gorputza, ikusezina dena, bertan baitago eta urtez urte handik haziko da perretxikoa, ugal etitura, kanporantz. Onddoa oso aktiboa bada eta lurrak baimentzen badu batzuetan sorginen zirkulua sortzen da.

Mundu osoan zehar aurki daitezke onddoak: tropikoetatik artikoraino. 100.000 espezie baino gehiago deskribatu dira. Formatan oso anitzak izan daitezke, makromizetoak (ugal gorputz handiak, ikusgaiak dituztenak) eta mikromizetoak (ugal gorputz ez nabarmenak dituztenak, legamiak ala lizunak), jangarriak eta hilgarriak.

Tropikoetan dauden onddo batzuk, esaterako, jateko darabiltzaten estrategiei dagokienez, landareekin ez ezik, animaliekin ere dute elkarrekintza. Termiteroetan ala inurri hosto-ebakitzaileekin.

Onddoen funtzioa

Onddoak oinarrizkoak dira ekosistemen funtzionamenduan, ezinbestekoak. Askotan zuhaitzen eta landareen sustraiekin batzen dira mikorrizak garatuz. Munduko lehorreko landareen %90ak onddoekin elkartuta bizi dira mikorrizak sortuz. Elikagaien truke ura erraztu eta nutrienteak, batez ere fosforoa eta nitrogenoa, eskaintzen dizkio onddoak landareari.

Badira landare talde batzuk, orkideoak, esterako, harreman berezia dute onddoekin. Oso hazi txikiak dituzte orkideoak eta, beraz, ezin dute elikagai nahikorik eskuratu, irtenbide moduan onddoekin elkartzne dira ozitzeko. Aurkikuntza hau egiteari esker dira orkideoak hain merke, lehen ezin ziren ekoiztu, gako hori falta baitzen.

Onddorik gabe ez dago basorik. Landareekin mikorrizak sortzeaz gain, zurarekin, enbor ustelekin harremana duten onddoak ere badira, ardagaiak esaterako. Materia organikoan onddo deskonposatzaileen eraginez, materia organikoa txikitu eta xurgatzen dute. Basoaren erreziklajean ezinbestekoak dira, zur errestoak elikatu egiten du basoa. Izan ere, baso garbiak pobretzen dira.

Perretxiko bila

Zein da sasoi hoberena perretxikoak hartzeko? Udazkena da perretxikoatn joateko sasoirik oparoena. Ura (euria) eta tenperatura baitira garrantzitsuak.

Perretxikoa ateratzea oso gastu energetiko altua suposatzen du onddoarentzat eta, beraz, ura, prezipitazioa, ezinbestekoa da. Ez momentukoa bakarri, urtekoa ere eragina du, baina azkeneko prezipitazio hori garrantzitsua da.

Tenperatura tarteak ere oso garrantzitsuak dira perretxikoentzako. Tenperatura hotza mugatzailea da perretxikoak kanporatzeko, gure lurraldean, behintzat. Pare bat egun azpi zero tenperaturekin eta ekoizpena gelditu egiten da.

Hortaz, nahiz eta perretxiko batzuek udan, neguan edota udaberrian duten sasoia, perretxikotan joateko sasoirik onena udazkena da.

Honakoak eta beste asko Isabel Salcedoren hitzaldian:

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko teknikaria.