Hesteetako gaixotasun inflamatorioa (HGI) kontzeptu zabala da, eta patologia immunomediatu, inflamatorio eta kronikoak deskribatzeko erabiltzen da, hala nola Crohnen gaixotasuna eta kolitis ultzeraduna, digestio-traktuaren hantura kronikokoak.
Crohn eta Kolitis Ultzeradunaren Konfederazioak (ACCU) ematen duen deskribapenaren arabera, bi nahasmendu horiek aldatu egiten dute organismoak elikagaiak digeritzeko eta mantenugaiak xurgatzeko duen gaitasuna. Gaixotasun hori duten pertsonek beherakoa, gorozkietan odola, nekea, sabeleko mina, jateko gogoa eta pisua galtzea edo sukarra izan ditzakete, besteak beste.
Azken urteotan, hesteetako gaixotasun inflamatorioen eragina handitzen ari da mundu mailan, batez ere herrialde garatuetako hiriguneetan. Osagai genetikoren bat duten kausak gorabehera, jakina da zenbait faktorek, hala nola bizimodu frenetiko batek dakarren estresak, giroan dauden substantzia toxikoek eta elikadurak eragin handia dutela hesteetako floraren aldaketan. Horrek erantzun immune anomalo bat eragiten du, eta, ondorioz, hantura eta hesteetako gaixotasun inflamatorioaren sintomatologia agertzen dira; beraz, gaixotasun horren kasu gehiago jakinarazten dira.
Gaur-gaurkoz, ez dago hesteetako gaixotasun inflamatorioa sendatzeko tratamendurik. Merkatuan eskuragarri dauden farmakoak –hala nola aminosalizilatoak, kortikoesteroideak eta immunomodulatzaileak– hesteetako hantura txikiagotzen saiatzen dira, sintomak agertzea saihesten, eta mina arintze-egoeran edukitzen dute, baina ez dute behin betiko erantzunik ematen.
Hala ere, farmazia eta medikuntzako terapia aurreratuen bilakaerak aukera ematen du mota horretako patologia inflamatorio eta immunologikoen tratamendua eraginkorra izateko. Zehazki, UPV/EHUko Farmazia Fakultateko NanoBioceleko ikertaldean –sendagaiak garatzen eta kapsulatzen adituak– 2017tik ari dira lanean zelula ama mesenkimaletan oinarritutako sendagai eraginkor bat garatzea helburu duen proiektu batean, gaixotasun hori tratatzeko.
Zergatik aukeratu dira zelula mota horiek? Rosa Hernandez Farmaziako katedradunak eta proiektuaren arduradunak azaldu duenez, “zelula ama mesenkimalek gaitasun terapeutiko handia dute jariatzen dituzten substantziengatik, zitokina eta hazkunde-faktore ugari, kasu. Horiek, Crohnen gaixotasuna edo kolitis ultzeraduna duten pazienteetan bezala, asaldatuta dagoen sistema immune baten funtzionamendua erregulatu dezakete”.
Terapia zelularrak ez dira ezezagunak. Aspalditik aplikatzen dira gaixotasunak tratatzeko, esaterako, leuzemia. Diogunaren adibide da hezur-muinaren transplantea, zelula eriak zelula ama osasuntsuz ordezkatzean datzana.
Hala ere, HGIren tratamenduan terapia zelularrak aplikatzeak baditu, Hernandezen ustez, sendagai eraginkor bat garatu ahal izateko konpondu behar diren arazo batzuk. “Zelula organismo bizi bat da, eta ezin da konprimatu, beste printzipio aktibo sintetiko batzuk bezala, hala nola azido azetilsalizilikoa –Aspirinaren printzipio aktiboa–. Beraz, beharrezkoa da zelula horiek kapsulatu ditzaketen sistema berriak garatzea, gorputzean ezarri, eta substantzia terapeutikoak denbora luzez jaria ditzaten”.
Ildo horretan, Hernandezek dioen bezala, ez dira lehenak horrelako terapiak HGIren tratamenduan aplikatzen. “Eremu horretan lehenago egindako ikerketetatik abiatuta, gure helburua da zelula amen efektu positiboak indartzea eta luzatzea lortuko duen emate-sistema bat garatzea, eta, gainera, horrelako terapiei lotutako arazoak saihestuko dituena, hala nola organismotik azkar kanporatzea eta tronboak sortzea. Horretarako, zelula behar bezala kapsulatzea da gakoa”.
Asmo handiko lankidetza-ikerketa hori Zientzia eta Berrikuntza Ministerioak finantzatzen du, eta, UPV/EHUko taldearen beraren partaidetzaz gain, beste unibertsitate batzuetako -Harvard (AEB), eta Lovainako Unibertsitate Katolikoa (Belgika)- medikuntza, biokimika, farmazia eta biologiako adituen eta, besteak beste, Arabako Unibertsitate Ospitaleko patologia-zerbitzuen laguntza izan dute.
24/7 zelula-lantegi bat
Diziplina anitzeko lankidetza-ikerketa horren barruan, erronka nagusia zelula amak modu eraginkorrean kapsulatzea da, eta organismoan behar adina denboran egon daitezela, hantura iraunkorra arintzeko eta kaltetutako ehunak birsortzeko.
Helburu hain konplexu hori lortzeko, funtsezko hiru elementu garatu dituzte: zelulak kapsulatzeko hidrogel bat (euskarria), zelula amak beraiek (sendagaiaren printzipio aktiboa) eta gamma interferona (zelulak aktibatzeko substantzia).
Zelula ama mesenkimalen (MSK) propietate terapeutikoak indartzeko sistema funtzioanitz bat garatzea. MSKak interferonez kargatutako mikropartikulak dituzten alginato-kolagenozko hidrogeletan kapsulatzen dira, haien eragin immunomodulatzailea sustatzeko eta inplantearen atxikipena errazteko.
Lehenik eta behin, kapsulatzearen arazoa konpontzeko, hidrogel bat garatu dute Harvardeko Unibertsitatearekin lankidetzan, zeina euskarri modukoa den, eta zelula babesten duen. “Jatorri naturaleko polimeroz osatutako hidrogel horren ezaugarri biomimetikoak direla eta, zelula ‘etxean bezala’ egongo da, bizirik irauteko baldintza egokiak topatuko dituelako. Gainera, zelulak hidrogel horretan sartzean, lokalizatuta daude eta organismoko beste edozein lekutara migratzea saihesten da.
Bestalde, sendagai hori garatzeko erabili den bigarren osagaia da garrantzitsuena: printzipio aktiboa bera, hau da, zelula. “Kasu honetan, jatorri adiposoa duten zelula ama mesenkimalak aukeratu ditugu. Etorkizunean, dena ondo badoa, translazio klinikoa egitean, helburua izango litzateke zelulak pazientearen beraren gantzetik atera ahal izatea, transplante erabat autologoa izan dadin eta erantzun immunearen ikuspegitik arazo gutxiago sor ditzan”. Ildo horretan, beste zelula batzuk erabiltzea ere ikertzen ari dira, hala nola ile-folikuluetakoak, oso propietate immunomodulatzaile onak baitituzte eta inbaditze oso txikiko teknikak erabiltzen baitira.
Azkenik, hirugarren osagaiak zelula amak aktibatzea du xede, gaixotasun hori tratatzeko behar diren substantzia immunomodulatzaileak modu jarraituan eta luzaroan jariatu ahal izan ditzaten. “Garatu duguna mikropartikula batzuk dira, gamma interferon substantzia ‘aktibatzaileari’ elkartu dizkiogunak. Substantzia horrek seinaleak bidaltzen dizkio zelula amari, HGIren sintomak apaltzen dituzten substantzia onuragarri horiek jaria ditzan”.
Hizpide dugun lana pazienteari larruazalpean emango zaion sistema funtzioanitz bat sortzeko egin da. Hala, substantzia terapeutiko horiek etenik gabe askatuko lituzke, etengabe funtzionatzen ari den zelulen lantegi bat balitz bezala.
Gaur egun, proiektua fase preklinikoan dago. “Saguekin egin berri dugu lehen kontzeptu proba, animalia horietan ereduari jarraikiz, gaixotasuna gizakiengan bezala erreproduzitzeko”. Lan hori egiteko, Arabako Unibertsitate Ospitaleko patologia-zerbitzuaren laguntza izan dute. Zerbitzu horrek gaixotasun patologikoa diagnostikatzen die gizakiei, eta saguen eredua sortzen lagundu diete.
Saguei autopsia egin ondoren, “egiaztatu da kapsulatutako zelulek bizirik jarraitzen dutela, eta substantzia immunomodulatzaileak jariatzen, eta hori aurrerapauso bat da ikerketan”, Hernandezek dioenez. “Hala ere, emaitza histologikoak egiaztatu arte ezin izango dugu zehaztu tratamendu horrek ehunak birsortzen laguntzen duen, hau da, organismoaren ehunak birsortzen laguntzen duen”, dio Hernandezek.
Beste gaixotasun immunologiko batzuetarako tratamendua
Ikerketa duela lau urte hasi zen, eta oraindik bide luzea du aurretik. “Doikuntzak egin beharko ditugu, eta sistema pixkanaka kontrolatu, zelularen jariatze portaera hobetzea ekarriko duten beste elementu batzuk txertatuz.“ ”Horretaz gain, propietate immunomodulatzaileak dituzten beste zelula mota batzuk probatuko ditugu, nahiz eta gaur egun erabiltzen ari garenak izan gold standarda”.
Etorkizunean, terapia mota horiek, Hernandezek dioen bezala, “hantura edo erantzun immune disfuntzionalak ere agertzen dituzten beste patologia immunologiko batzuen tratamenduan sartu ahal izango dira, hala nola lupusean edo beste gaixotasun autoimmune batzuetan. Gainera, gaur egun zauri kronikoetarako birsortze terapietan ere aplikatzen ari gara, emaitza onekin”.
Ildo horretan, terapia zelularrak COVID-19a ikertzeko saiakuntza klinikoetan ere erabiltzen ari dira, paziente batzuetan birus horren aurrean ematen den gehiegizko erantzun immunea geldotu ahal izateko.
Ikerketaren azken helburua da laborategitik pazienterako jauzia egitea, eri dagoenaren bizi-kalitatea hobetzeko. “Sendagaien garapenean dakigun guztia eskaini nahi dugu, tratamendu luzeagoak, seguruagoak eta patologia horiek dituzten pazienteen bizi-kalitatea hobetuko dutenak lortzen laguntzeko”.
Ikertzaileaz:
Rosa Hernandez Farmaziako eta Teknologia Farmazeutikoko katedraduna da eta UPV/EHUko NanoBioCel ikerketa-taldeko kidea.
Egileaz:
Maria Larumbe kazetaria da.