Eñaut Tolosa: “Euskal baleazaleek arrantzatutako baleen gantzak Europa osoko etxeak argiztatzen zituen”

Adrian Alvarez

Euskal Baleazaleen istorioa

Fikziozko nahiz dokumentalezko hamaika film labur eta film luzetan parte hartu du Eñaut Tolosak (Beasain 1977) eta hamaika betebehar izan ditu zinemagintzan. Attrezzoan hasi eta gero, ekoizpenean ibili zen, errealizadore, gidoigile, ekintzaile… proiektu batzuetan guztiak batera egin ditu, orkestra gizonen erara. Hamabost ofizio eta hamasei miseria ikus-entzunezkoaren bidez istorioak kontatze aldera.

2015ean Euskal Baleazaleen Triskantza dokumentala grabatzeko helburuz joan zen Islandiara, crowdfunding kanpaina bati esker lortutako sei mila euroekin proiektua eta ametsa zen zerbait egia bihurtzera: 1615ean Islandiako historian gertatu zen sarraskirik handiena jaso hemen kontatzeko, 32 euskal baleazaleen hilketa.

– Zer da “Euskal Baleazaleen Triskantza” egitasmoa?

Euskal Baleazaleen Triskantza dokumental arkeologiko bat da non euskal ikertzaile talde bat 1615ean gertatutako hilketa argitze aldera Islandiara abiatuko garen. Hau da 400 urte beranduago detektibe lanak egitera joan gara: galdeketak egin, hilketak gertatu ziren lekuak miatu, aztarnak bilatu, etab… gertaera ilun honen gainean argi pixka bat jartzeko asmoz.

– Gaur egungo euskal gizarteak ezagutu beharko lukeen gaia al da baleazale hauen istorioa? Zergatik?

Zinemazale naizen heinean uste dut istorio historiko honek pelikula ikaragarri bat izateko osagarriak dituela: mundu ezezagun batera bidai bat, protagonista tragiko bat eta itzelezko abentura bat.

Honez gain, ezezaguna zitzaidan euskal baleazaleen historia orokorra. Gure herriaren industriaren aitzindariak izan ziren. Miresgarria da suposatzen zuen herri elkarlana. Barnealdeak egurra, burdinolak eta sagardoa jartzen zuen. Kostaldeak berriz itsasontzigintza eta teknologia garatzeko banku proba hoberena zena, Kantauri itsasoa. Arrantzatutako balearen gantzak Europa osoko etxeak argiztatzen zituen. Lehorrekoa izanik, gai honi buruz estrenekoz Albaola museoan entzun nuenean, txundituta geratu nintzen eta historia aro honi buruz dokumentatzeari ekin nion neure eskuetara iristen zen guztia irakurriz eta ikus-entzunez. Balioan jarri beharreko ondarea dela uste dut eta grina hau kutsatu nahi nieke dokumentala ikusten duten guztiei.

– Zergatik joan ziren hain urrun baleazaleak? Nolakoa izan zen haien eta bertakoen elkarbizitza?

Mendeetan zehar mundu osoan liderra izan eta gero, euskal balea-industriak indarra galdu zuen XVII. mendean. Holandarrek eta ingelesek euskaldunak ohikoa zuten arrantza-lekutik, hots, Labrador eta Ternuatik, bortizki bidali zituzten merkatua bereganatzeko asmoz. Honela Norvegia eta Islandiarantz jo zuten euskal marinelek baleei segika, inor joatea ausartzen ez zen lekuetara, aukera berrien bila. Marinelek “infernu zuria” deitzen zuten parajetara.

– Zerk eragin zuen 1615eko triskantza? Zergatik akabatu zituzten hain bortizki? Bizirik atera al zen inor?

Nire ustez ez dago arrazoi bakarra, hau da, zenbait zirkunstantziaren konfluentziarengatik gertatu zen gertatutakoa: krisi ekonomiko globala pairatzen zuen Europak eta batez ere Islandiak, agintarien ustelkeri politikoa ere tartean zegoen, ezberdintasun erlijiosoak, arrotzari beldurra (xenofobia)… Gaur ere hilketen iturburu diren aferak.

Bortxaren erabilerak arreta deitzen duen arren, niri, behinik behin, ez zait horren harrigarria iruditzen, krudeltasuna garaikidea da. Lehenengo munduan gaude eta ia egunero daude labankadaz hiltzen dituzten emakumeak, zer esanik ez gatazka armatuak edo goseteak dauden lekuetan. Beharbada gizakiak, garbiagoak eta eraginkorragoak izatera heldu gara pertsona talde bat hiltzerako orduan eta teknologia garapenari 32 gizaseme akabatu ditzakegu roiboos bat hartzen dugun bitartean. Baina, teknologia hori eskura ez dagoenenean aizkora, mailua eta labanak erabiltzen jarraitzen ditugu. Asko daukagu hobetzeke zentzu horretan, ez dakigu oraindik liskarretan bestearen lekuan jartzen.

– Zein izan zen gertakari horren eragina Euskal Herrian? Eta Euskal Herriko arrantzan?

Ziurrenik Euskal Herrian ez zuten gertatutakoaren berri izango. Ageria den bezala, bertan hildakoek ez zuten kontatzeko aukerarik eduki. Bestalde, bizirik iraun zutenei ez zitzaien jazotakoren berri ematea komeni, espioitza industriala ekiditeko heriotza zigorrarekin zigortzen zituelako Espainiako koroak bandera atzerritarreko ontzietan sartzen ziren euskal baleazaleak. Orduan, nire ustez (eta hau espekulazio hutsa da), iritsi zirenean isil isilik gorde zuten bizitako abentura.

Euskal baleazaleek Islandiara arrantzatzera joaten jarraitu zuten XVII. mende osoan zehar eta islandiarrekin hartu eman oparoa izan zuten, honen adierazgarri da elkarrekin komunikatzeko asmatu zuten eusko-islandiera pidgina: tratuak ahalbideratzeko hitz soltez eta esaldi laburrez osaturiko hiztegi bat baino gehiago baina hizkuntza bat baino gutxiago.

– Zenbat aste iraun zuen grabaketak? Zer harritu zintuen gehien herrialde horretaz? Zein izan da zuen taldea (arkeologoak, buzoak, soinua, argazkia…)?

Grabaketak Islandian bi aste eta Euskal Herrian beste bi iraun ditu. Lantalde guztia gehien harritu duena, (paisaia izugarriez aparte), islandiarren estres eza da, iparraldeko karibetarrak deitzen genien, lanak oso era efizientean ateratzen dituzte aurrera baina kontinentean bizi dugun antsietatea sufritu gabe. Iritsi ginenean erritmo honetara ohitzea kosta egin zitzaigun baina behin gure doinu eta frekuentziak berdindu zirenean lanaz gozatzeko modu hobea dela konbentzitu ninduen. Naturaren eta ez merkatuaren musika pean lan egin behar dela ikasi dut iparralde urrun hartan beraz.

Bertatik sei pertsona joan ginen Islandiara; hiru urpekari eta arkeologo, bi kamera errealizadore eta soinu teknikaria. Gure arteko elkarbizitza izan da abenturaren erronka handienetako bat. Furgoneta, garraiobide izateaz gain, gure logela, jantokia eta lantokia zen era berean. Baleontziak marinelarentzat ziren bezala. Paralelismo hau jokatu nahi genuen dokumentalean eta ez da erreza izan gu bezalako kalekume koadrila batentzat.

– Noiz, nola eta zein hizkuntzetan ikusi ahal izango dugu dokumentala?

Dokumentalaren estreinaldia Orioko baleazale egunean izango da, maiatzaren 12an. Jatorrizko bertsioan 5 hizkuntzatan hitz egiten da filmean, euskara, islandiera, pidgina, gaztelera eta ingelesa. Baleazaleen erara bidaian zehar komunikatzeko behar izan ditugun mintzaira guztiak erabili ditugu. Hala ere, ulertuak izate aldera behar adina hizkuntzetan azpititulatuko ditugu edukiak.

– Zein da egun zure harremana zinemarekin?

Zinema maite dut. Hiru urterekin amaren eskutik askatu eta herriko Usurbe antzokian “Tiburoi” ematen ari ziren bitartean ezkutatu nintzenetik. Orduz geroztik ez naiz itsasoan gerria baino gehiago bustitzera ausartzen. Zine areto barruko itzalpean ordea milaka abentura bizitzeko ausardia sentitzen dut. Nerabezaroan, trenak egiten diren herrian, Beasainen, pelikulak egiteko ametsa neukan, Goierriko fabrika handiena itxi eta Europako zine estudio handienean bihurtu nahi nituen. Gaur, umilagoa naizen arren ez diot filmak egiteko ametsari uko egin. Beranduegi da ni sendatzeko.

Euskal Baleazaleen Triskantza dokumentalaren aurkezpen bideoa.

---

Egileaz: Adrian Alvarez kazetaria da.