Kimika analitikoa historiaurreko artzain praktikak ikertzeko oinarri gisa

UPV/EHUko Arabako Analisi Zerbitzu Zentrala

Gaur egungo arkeologia antzinako gertaerak aztarnen bidez berritzen saiatzen da, baita antzinako giza esperientzia zehazten ere; hau da, gizartean nola antolatzen ziren eta gizarte horiek zergatik aldatzen zituzten, nola ustiatzen zituzten euren baliabideak, zer jaten zuten, zer pentsatzen zuten, nola komunikatzen ziren. Teknika analitiko berrien garapenari esker, indusketetan aurkitutako tresnak zer materialez eginda dauden ikertzetik gizakien sorrera, aurkitutakoaren jatorria eta ohiturak eta jarduerak ikertzera igaro dira arkeologoak.

Duela 10.500-10.000 urte, Eurasiako mendebaldean, Capra aegagrus ahuntzak, Ovis orientalis eta Bos primigenius behiak etxekotu zituzten. Etxekotzearen ondorioz, gizakiak animalietatik eskuratutako baliabideak areagotzea lortu zuen; haragiaren bitartez proteina bakarrik hartzetik, esnea eta artilea erabiltzera igaro ziren.

Etxekotzea garatzen eta ugaritzen ari zenez, artzainek euren abelburuak babesteko eta salbu gordetzeko toki bat bilatu behar izan zuten. Haitzuloak edo aterpeak abeletxe bezala erabiltzea ohikoa izan zen Mediterraneo osoan zehar, Neolitotik Burdin Arora bitartean. Aterpe horietan aurkitu diren aztarnategiek partekatzen duten ezaugarri nagusi bat sedimentuak dira. Buztin itxurako metakinak dituzten espazioak dira, simaur kantitate handiek sortuak, bertan ganadua izan ohi zutelako; bereziki, ardiak eta ahuntzak. Animaliak ukuiluratuta izatearen ondorioz, abeletxeko hondakinak areagotu ziren, simaurra eta haiek botatako produktuak, belarra, lurra eta harriak pilatzetik sortuta.

Abeletxea garbi eta parasitorik gabe mantentzeko, askotan, simaurra erretzen zuten, simaur kantitatea murrizteko. Uste da praktika horrek Burdin Arora arte iraun zuela, ordutik aurrera, abeletxeetan sortutako simaurra landarako ongarri gisa erabiltzen hasi baitzen.

Urtetan erretako simaurrak hainbat sedimentu geruzak eratutako metaketak sortu zituen, errekuntza unitateak bata bestearen gainean pilatzeagatik. Modu generikoan fumier izenez ezagutzen dira (simaurra frantsesez), eta, oro har, honako geruza hauek osatzen dituzte: zuria edo grisa (erabateko errekuntza), beltza (errekuntza partziala) eta, azkenik, marroia (errekuntzarik gabe). Geruza horiek, batez ere beltzak eta marroiak, ongi kontserbatzen dira, eta, horri esker, konposatu organikoen ezaugarriak atera ditzakegu, ukuiluratutako animalia espezieak eta artzain ohiturak antzematen lagunduko digutenak.

Animalien gorotzak desagerrarazteko estrategia hori erabili zen aztarnategi garrantzitsuenetako bat San Kristobalgoa izan zen, Toloñoko mendilerroan kokatuta dagoena (Araba).

Azterlanari ekin zioten Fernández Eraso UPV/EHUko Geografia, Historiaurre eta Arkeologia Saileko irakasleak eta bere taldeak, High Yield Research Group of Prehistory-k (IT 622-13), gaian interesa zutelako, eta horrek ikerketa lerro bat ezartzeko aukera eman zuen, ukuiluratutako animalien ezaugarriak Toloñoko mendilerroko aterpeetatik ateratako zenbait substantzia organikorekin erlazionatzeko.

Aztarnategi horretan ez da aurkitu bertan ukuiluratutako animalien hezur aztarnarik, eta beharrezkoa da espezieen biomarkatzaileak analizatzea, zer animalia mota ukuiluratu den zehazteko. Azterlana Arabako Analisi Zerbitzu Zentralean gauzatu zen, eta San Kristobalgo aztarnategiko hondakin/sedimentu organikoen (geruza zuriak, beltzak eta marroiak) behazun azidoen, esterolen eta fitoesterolen analisi kuantitatiboan oinarritu zen; Gasen Kromatografia-Masen Espektrometria (GC-MS) neurketa teknika erabili zuten horretarako.

Azterlana egiteko biomarkatzaile gisa aukeratutako sedimentuen konposatu organikoak mikrouhinek lagunduta erauzi ziren; ondoren, garbitu egin ziren, eta, azkenik, deribatu eta GC-MS teknikaren bidez aztertu. Biomarkatzaileen azterketaren emaitzak tresna kimiometrikoak erabilita prozesatu ziren (ikus 2. irudia), historiaurreko hondakin/sedimentu organikoak sailkatzea errazten dutelako, eta, hala, aztarnen jatorria eta artzainen jarduera bereiz daitezke.

Geruza marroiek eta beltzek animalia hausnarkarien aztarna gisa sailkatzen dituzte aztarnak, baina gainerakoak ezin dira erabili ukuiluratutako animalia motak sailkatzeko, ez direlako kontserbatu intereseko konposatuak. Gainera, artzainen jarduera hauteman da, 6010±30 BP (Neolito goiztiarra) eta 4030±30 BP (Kalkolitoa) artekoa. Beraz, berretsi egiten dira aurreko azterlanak, eta, gainera, ez dago hausnarkariak ez diren beste animalia batzuk ukuiluratzearen zantzurik.

Erreferentzia bibliografikoak

Pollard, A. M., Batt, C. M., Stern, B., (2007). Analytical Chemistry in Archaeology, Cambridge University Press, London. DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511607431.

Angelucci, Diego E.; Boschia, Giovanni; Fontanals, Marta; Pedrotti, Annaluisa & Vergès, Josep Maria, (2009). Shepherds and karst: the use of caves and rock-shelters in the Mediterranean region during the Neolithic , World Archaeology, 41(2), 191-214. DOI: https://doi.org/10.1080/00438240902843659.

Boschian, G. and Miracle, P. T., (2008). Shepherds and caves in the Karst of Istria (Croatia). In Proceedings of the 2nd International Conference on Soils and Archaeology (ed. G. Boschian). Atti Società toscana Scienze naturali, Mem., Serie A, 112(2007), pp. 173–80.

Fernández Eraso, J., Polo Diaz, A., (2009). Establos en abrigos bajo roca de la prehistoria reciente: su formación, caracterización y proceso de estudio. Los casos de los Husos y de San Cristóbal. Krei, 10, 39-51.

Larson, G., Fuller, D. Q., (2014). The Evolution of Animal Domestication. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 45, 115–136. DOI: https://doi.org/10.1146/annurev-ecolsys-110512-135813.

Nigra, B.T., Faull, K.F., Barnard, H., (2014). Analytical Chemistry in Archaeological Research, Analytical Chemistry, 87 (1), 3–18. DOI: https://doi.org/10.1021/ac5029616.

Fernández-Eraso, J. et al., (2015). Beginnings, settlement and consolidation of the production economy in the Basque region. Quaternary International 364, 162–171. DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2014.09.070.

Egileaz: UPV/EHUko Arabako Analisi Zerbitzu Zentrala – SGIker (@SGIker).

Oharra

Azterlan hau Jaime Gea del Ríoren doktorego-tesiko lanaren parte da, UPV/EHUko Farmazia Fakultateko METABOLOMIPs ikertaldean garatua.