Gene-informazioa jardunbide klinikoan erabiltzen

Koldo Garcia

Genetika hamaika arlotan erabilgarria bada ere –hona hainbat adibide harrigarri ekarri ditugu–, ezaguna da osasun-arloan duen eraginagatik. Zerbaitengatik da genetika medikuntzako Nobel Sarietan aipamen gehien dituen jakintza-arloa. Gaixotasunetan parte hartzen duten geneak –eta, ondorioz, funtzio biologikoak– ezagutzeaz gain, genetika baliagarria izan daiteke kalkulatzeko gaixotasun edo ezaugarri bat izateko probabilitatea. Gene-informazioa jardunbide klinikoan erabiltzeak onurak izan ditzake, baina badira arriskuak eta hutsuneak ere.

Urte askotako lanari esker, jakina da ehunaka gene-aldaerak duten eragina hainbat gaixotasunetan. Eragin horietan oinarrituta eta pertsona batek dituen gene-aldaerak kontuan hartuta, gaixotasun jakin bat izateko arriskua kalkula daiteke. Nolabait, zenbakiz adieraz daiteke pertsona bakoitzaren gene-informazioa. Kalkulu horri arrisku poligenikoaren balioa –ingelesez, polygenic risk score– esaten zaio eta, bestelako arrisku-faktoreekin batera, gaixotasunen diagnostikoa eta tratamendua hobetzeko erabil daiteke. Hau da, gene-informazioa jardunbide klinikoaren osagarria izan daiteke.

Argi dago, hortaz, gene-informazioa jardunbide klinikoan erabiltzeak onurak izan ditzakeela. Onura horien artean dago gaixotasun bat izateko arriskua aurresatea. Adibidez, arteria koronarioetako gaixotasunaren diagnostikoa hobetzen du ohiko arrisku-faktoreei gene-informazioa gehitzeak eta, horri esker, diagnosia askoz lehenago egin daiteke. Hala, arteria koronarioetako gaixotasunean arrisku-balio altuak dituzten pertsonetan tratamendua eraginkorragoa da balio baxuak dituztenetan baino. Gainera, arrisku-balio altuak dituzten pertsonek bere bizimodua moldatzen badute gaixotasuna garatzeko probabilitatea murritz dezakete.

Beste onura bat da diagnostikoak findu daitezkeela. Batzuetan 1 eta 2 motako diabetesak ezberdintzea konplexua izan daiteke, antzekoak diren sintomak izan ditzaketelako eta analisiek antzeko emaitzak izan. Bi diabetes motak ezberdintzeko gene-informazioa erabiltzeak, beste arrisku faktore batzuei gehituta, eraginkortasun handia izan du diagnosia fintzeko. Halako estrategiak eraginkorrak izan daitezkeela iradoki da gaixotasun zeliakoan, gazte-artritis ideopatikoan eta espondilitis ankilosatzailean. Hala, diagnostikoa lehenago egin daiteke eta proba inbaditzaileen erabilera murritz daiteke. Diagnostikoa hobetzeaz gain, tratamenduak fintzeko erabil daiteke gene-informazioa eta, ondorioz, gaixotasunaren garapena eta errepikatzea mugatu. Horrela, hobeto funtziona dezaketen tratamenduak ezarri daitezke edo bizimoduan aldaketak egin daitezke botikak hartu behar ez izateko.

Gene-informazioa gehitzea onuragarria izan daiteke populazio-mailako miaketetarako ere. Halako miaketetan helburua da gaixotasun bat izateko aukera handia duten pertsonak aurkitzea. Askotan arazoa izaten da gaixotasun horren maiztasuna txikia dela edo positibo faltsuen kopurua altua dela. Gene-informazioa erabil daiteke gaixotasuna izateko aukera handia duten pertsonak aukeratzeko eta pertsona horietan miaketak maizago egiteko edo froga zehatzagoak egiteko. Halako estrategia eraginkorra izan daitekeela iradoki da osteoporosian, bularreko minbizian edo arteria koronarioetako gaixotasunean.

Hala ere, edozein informaziorekin gertatzen den bezala, arriskuak ditu gene-informazioa erabiltzeak.

Alde batetik, informazio okerretik sortzen diren arriskuak daude. Gene-informazioa bakarrik erabiltzeak –beste mota batzuetako probak erabili gabe– positibo faltsuen eragina handitzen du, hau da, pertsona bat arrisku handikoa bezala sailkatzea halakoa ez denean. Horrek izan ditzakeen osasun ondorioak larriak izan daitezke eta, ondorioz, kontuan hartu beharreko arazoa da. Gainera, informazio-genetiko gehiena europar jatorriko populazioetatik sortu denez, emaitza okerrak lortzea eragin dezake beste jatorri bat duten populazioetan erabiltzeak gene-informazio hori.

Beste batetik, informazioa zuzena bada ere, arriskuak egon daitezke. Arrisku horien artean daude pertsona bati gene-informazioa modu egokian komunikatzea eta gene-informazio horrek esan nahi duena behar bezala azaltzea. Batik bat, arriskutsua izan daiteke egoki ez azaltzea arriskuaren balio horren ziurgabetasuna eta informazio hori gomendio egokiekin batera ez ematea. Gene bakarrean oinarritutako diagnostikoetan informazio hori modu egokian nola eman garatu den bezala –medikuarekin batera gene-kontseiluan aditua den pertsona bat egotea pazientea artatzerakoan, adibidez–, oraindik garatu egin behar da hainbat gene-aldaera erabilita lortzen den gene-informazioa behar bezala nola eman.

Gero eta gaixotasun eta ezaugarri gehiagorako gene-informazioa eskuragarri dagoenez, handitu egingo da gene-diskriminazioen aurrean babesteko beharra. Hainbat giza populaziok halako diskriminazioak pairatu dituzte historian zehar eta, ondorioz, mugatua da beren parte hartzea gene-ikerketetan. Gene-diskriminazioaren arriskua murriztu behar da giza populazio guztiek gene-informazioaren onurak jaso ditzaten. Gizarte-mailako beste arrisku batzuk dira jarrera determinista indartzea eta, ondorioz, osasun-gomendioak egokiak ez izatea; gene-informazioaren erabilera arrazista, sexista eta klasista; eta gene-informazioa ematea tratamendurik ez duten gaixotasunetarako, izan ere, ezinegona sortzen baitu horrek.

Edonola ere, onartu behar da oraindik hutsuneak daudela gene-informazioa jardunbide klinikoan erabiltzerako orduan.

Arrisku poligenikoaren balioen garapena eta ebaluazioa gutxira arte ez da trinkoa izan. Arrisku poligenikoak kalkulatzeko, genoma osoko asoziazio-analisiak erabiltzen dira eta halako lanen emaitzak publiko egitean hutsuneak daude. Ondorioz, zaildu egiten da arrisku poligenikoaren balioen garapena, sendotasuna eta erabilera orokorra. Gainera, lehen aipatu bezala, europar jatorrikoak dira gene-ikerketa gehienak eta, hortaz, zalantzazkoa da jatorri eta egitura ezberdinetako populazioetan balio horien erabilpena. Hutsune horiek konpontze aldera, arrisku poligenikoaren balioak biltzen dituen datu-base irekia garatu da, gardentasunaren eta emaitzak errepikatzeko gaitasunaren mesedetan.

Beste hutsune bat da ez dagoela argi osasun-profesionalek nola jasotzen dituzten emaitzak eta jardunbide klinikoan erabili. Hainbat egitasmo gene-informazioa nola komunikatu lantzen ari badira ere, praktika onak egiteko gida-lerro argirik ez dago. Gene-informazioaren erabilera medikuntzako arlo gutxi batzuetan garatu denez, ez dago argi gene-kontseiluek izan ditzaketen eragina arestian aipatutako arriskuetan. Gainera, ez dago argi halako sistemak ezartzeak duen kostuen eta onuren arteko harremana aldekoa den.

Azkenik, gene-informazioaren erabilerak erregulatuta egon behar du, osasungintzan erabiltzen den beste edozein gailu dagoen bezala. Horrela, arrisku poligenikoaren balioak seguruak eta eraginkorrak direla bermatu behar da, beren kalitatea, eraginkortasuna, egokitasuna eta segurtasuna aztertuta. Hutsune hau betetzeko araudi argi bat garatu beharko da, gene-informazioaren erabilerarekin batera moldatzen joan beharko dena.

Laburbilduz, gero eta ohikoagoa izango da gene-informazioa jardunbide klinikoan erabiltzea, diagnostikoen eta tratamenduen zehaztasuna eta egokitasuna emendatzeko. Baina erabilera hori bidezkoa, zuzena eta unibertsala izan dadin, gene-informazio horren nondik norakoak eta mugak ulertu behar dira. Horretarako, halabeharrez, beharrezkoak ditugu herritarrekin batera egiten den zientzia arduratsua gauzatzea eta genetikaren oinarriak ulertzen dituen gizarte bat eratzea. Ez izan zalantzarik, lan horretan jarraituko dugu txoko honetan datorren urtean ere.

Erreferentzia bibliografikoa:

Polygenic Risk Score Task Force of the International Common Disease Alliance, (2021). Responsible use of polygenic risk scores in the clinic: potential benefits, risks and gaps. Nature medicine, 27, 1876–1884. DOI: 10.1038/s41591-021-01549-6

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.