Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Biologia
Cristina Claver-ek biologia-ikasketak egin zituen UPV/EHUn, eta gaur egun tesiko hirugarren urtean dago. AZTIn ari da tesia egiten, eta ekosistema mesopelagikoko organismoak ditu aztergai. Ozeano irekian Eguzkiaren argia berrehun metroko sakoneraraino iristen da, eta hortik behera, iluntasunean, ekosistema mesopelagikoa dago. Planetako ekosistemarik handienetako bat da, baina ezezagunena ere bai. Claverrek, zehazki, ekosistema mesopelagikoan jasotako ur laginetako ingurumen-DNA erabiltzen du, eta espezieei buruzko informazioa lortzen du bertatik. Azaldu duenez, ingurumen-DNA aurrerapen handia da ozeano sakonean dauden espezieei buruzko informazioa lortzeko. DNA lagin horiekin, besteak beste, harrapakarien dieta ere aztertzen du Claverrek. Datuak unibertsitatea.net webgunean: Cristina Claver: “Ekosistema mesopelagikoan munduko arrain-biomasarik handiena dagoela pentsatzen da”.
Animalia mesopegalikoen gaiarekin jarraiki, AZTI zentro teknologikoak haien errolda egiteko protokoloak zehaztu ditu. Hasieran uste zen ekosistema mesopegalikoetan mila milioi tona arrain zeudela, baina Malaspina kanpainak beste datu batzuk eman zituen argitara. Xabier Irigoien AZTIko zuzendari zientifikoak azaldu duenez, kanpaina horretan jasotako datuekin kopurua hamar milioi tona ingurura igo zen. Orain, erronka da jakitea zein den arrain hauek ekosisteman duten funtzioa. Irigoienen esanetan, badute funtzio ezagun bat, CO2a eramaten baitute goiko geruzetatik hondora. Hala eta guztiz ere, argi utzi du itsas zabala ezagutzeko oraindik ikerketa lan handia egin behar dela. Azalpen guztiak Berrian: Itsaso ilunean, argia.
Tibeteko jaken oxigenoaren eskasia pairatzeko mekanismoak aztertzeko, Txinako ikerketa talde batek jaken eta zezenen genomak alderatu ditu. Hala, biriketako odol-kapilarren barneko zelula batzuetan oso aktiboak diren bi gene aurkitu dituzte. Ikertzaileen arabera, posible da bi gene horien jarduera handiagoaren ondorioz, jaken biriketako odol kapilarrak zezenenak baino irmoagoak izatea, eta hori lagungarria izan daiteke oxigenoa lortzeko oso oxigeno gutxi dagoen atmosfera batean. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Milioika urte Tibeten.
Genetika
Lan berri batek aztertu ditu gizakiok partekatzen ditugun bakterioak, eta ikusi du gertuko pertsonen artean transmititzen direla. Zehazki, zenbait bakterio-espezieen anduiak aztertu dituzte, horiek ez baitira harremanik ez diten pertsonen artean partekatzen. Emaitzek erakutsi zuten bakterioen partekatzerik altuena amen eta jaioberrien artean gertatzen dela, eta haurren adina aurrera joan ahala apaldu egiten dela. Bestalde, ikusi zuten etxe berean bizi ziren pertsonek bakterio gehiago partekatzen zituztela elkarren artean populazio horietako beste pertsonekin baino. Hortaz, ikertzaileek iradoki dute elkarrekintza estuko etxeetan bakterioen ahozko transmisioa indartu egiten dela. Datuak Zientzia Kaieran: Bakterioak gertuko pertsonekin partekatzen.
Mikrobiologia
Ikerketa berri batek ikusi du hesteetako mikrobiotak eragina duela minbizien aurkako immunoterapian. CAR-T zelulen bidezko immunoterapia emaitza itxaropentsuak ematen ari da minbizi batzuen aurka, baina emaitza ez da bera pertsona batetik bestera. Honen zergatia aztertzeko, gaixoen mikrobiomak aztertu zituen azterketa batek, eta zuten terapiaren aurretik espektro zabaleko antibiotiko gogorrak hartu zituzten pazienteek mikroorganismo-aniztasun txikiagoa zutela eta tratamendurako emaitza okerragoak zituztela. Honetaz gain, ikusi zuten Bifidobacterium longum bakterioaren maila altua zuten gaixoek emaitza hobeak zituztela immunoterapian. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.
Medikuntza
Lo-gabeziak txertoen erantzuna ahultzen duela frogatu dute. Zehazki, ikusi dute sei ordu baino gutxiago lo egiteak antigorputzen bidezko erantzun ahulagoa izatea eragiten duela. Lo-gabeziaren ondorioa ez da soilik COVID-19aren txertoekin nabaritzen, izan ere, gripearen eta A eta B hepatitisen aurkako txertoak ikertu dituzte batez ere. Ikerketaren emaitzen arabera, gizon gazteetan eragina pixka bat nabarmenagoa da, eta emakumeetan, loaren eta erantzunaren arteko erlazioa gorabeheratsuagoa da. Ikertzaileen ustez, sexu-hormonen eraginagatik gerta daitezke daiteke hori. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Rosemary Bamforth (1924-2018) mediku eskoziarra izan zen amiantoarekiko esposizioaren eta biriketako minbiziaren artean lotura zegoela iradoki zuen lehen pertsona. Umetatik nahi izan zuen mediku izan Bamforthek, baina 16 urte zituela, Glasgowko Unibertsitatean Medikuntza ikasteko plaza bat eskatu zuen eta ezetz esan zioten gazteegia zela eta. Gauzak horrela, Mundu Gerran parte hartu zuen, eta gerra amaitzean, Medikuntzan matrikulatu zen. Southampton hiriko Ospitale Nagusian lan egiten ari zirela Rosemary Bamforthek biriketako mesoteliomaz hiltzen ziren itsas langileen kopuruaren eta amiantoarekiko esposizioaren arteko lotura ezarri zuen. Ikertzaile honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran irakur daiteke: Rosemary Bamforth, amiantoaz ohartarazi zuen patologoa.
Astronomia
Supernova bihurtu aurreko ezohiko fase bat behatu du JWST teleskopioak. 2022ko ekainean egin zen 15.000 argi-urtera dagoen WR 124 izarraren behaketa, eta ikusi zuten Wolf-Rayet fasean zegoela. Fase horretan izarrak kanpoko geruzak galtzen ditu, eta gas eta hauts haloak sortzen dira. Kanporatutako gasa izarretik urrundu eta hoztu ahala, hauts kosmikoa sortzen da. JWST teleskopioak, beraz, hauts hori ikertzeko aukera handia eman du. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.
Arkeologia
XVI. mendean Flandriako urka bat hondoratu zen Iturritxikin, Getarian, eta urka haren nondik norakoak ikertu ditu Ana Benito arkeologoak, bai eta dibulgaziozko liburu bat idatzi ere. 1987an hasi zen Benito Iturritxiki aztarnategian, kobrezko lingote batzuk azaldu ostean. Simancasko artxibategiko (Valladolid, Espainia) dokumentazioari esker jakin zuten ontzi hura urka bat zela, XVI. mendeko zamaontzia, hain zuzen. Kobrezko salgaiz beteta zeraman sotoa, Afrikan esklaboak erosteko. Benitok azaldu du urteetako lana izan dela hondoratu zena azalera ekartzea, horien artean, uztai misteriotsu batzuk. Parisko Txanponaren Museoan zeuden antzeko pieza batzuekin alderatuz jakin izan zuten esklaboak ordaintzeko “txanponak” zirela. India zen urka horren azken helmuga. Datuak Berrian: Iturritxiki: hondoa azalera.
Elikagaien zientzia
Elena Romeo Arroyo Gastronomia Zientzietako nazioarteko lehen doktorea da. Azukre kontsumoari eta hura murrizteko estrategiei buruz egin du tesia. Bioteknologia ikasi zenuen, zientzia forentseak gero, eta BCCn ikertzaile orain Romero. Labur esanda, aztertzen duena da gizakiek nola hautematen dituzten elikagaiak, zentzumenen bidez. Horretarako, burmuinak estimulu berbera nola prozesatzen duen ikusten dute, eta nola erantzuten duen ezberdin. Adibidez, egin zuten azterketa batean ondorioztatu zuten gaileta berdinei azukre gutxi zutela azaltzen zuen etiketa bat jarriz gero, jendeari gutxiago gustatzen zitzaizkiela. Praktikan, Romerok ondorioztatu nahi izan duena da, produktu bat gustukoa izateko, ez daukala azukre mordo bat eduki beharrik. Datuak Berrian: «Gustukoa izateko, ez dauka azukre mordo bat eduki beharrik».
Osasuna
UPV/EHUko Gluten 3S taldeak ondorioztatu du glutenik gabeko produktuak ez direla nutrizionalki glutendunen baliokideak. Azken bederatzi urtetan, taldeak 200 glutenik gabeko produkturen nutrizio-analisiak egin ditu. Besteak beste, ikusi dute glutenik gabeko produktu askok lipido asegabe gehiago zituztela glutendunek baino, zuntz-ekarpen murritzagoa zuten, eta haien gatz-kantitatea eta proteinak kontrolatu beharra zegoen. Ikertzaileek argi utzi dute gluten gabeko produktuen kalitateak nabarmen gora egin duen arren, oraindik ere produktu horiek ez direla iritsi glutena dutenen baliokide izatera. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Argitalpenak
Aste honetan Zientzia Kaierak ZIO bildumarekin elkarlanean eginiko atalean, Longitudea (1995) aurkeztu dute. Liburu hau Dava Sobel zientzia-dibulgatzaileak idatzia da, eta John Harrison zientzialari eta erlojugile eskoziarra dauka protagonista nagusi. Pertsonaiek sari dirutsu bat irabazi nahiko dute longitudearen kalkulu zehatza ebatziz, eta aitzaki horrekin, Sobelek nabigazioaren eta orientazioaren nondik norakoak azalduko ditu.
Egileaz:
Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.