Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Glaziologia
Ikerketa berri batek Everest mendia hazten duen faktore bat gehiago identifikatu du: “River piracy” edo ibai-harrapaketa. Fenomeno honek ibai baten arroak beste batena bereganatzea dakar, eta horrek inguruko mendiak gorantz bultzatzen ditu isostasia prozesuaren bidez, lurrazaleko pisua arintzean eragiten den goranzko erreakzioa baita. Tibeten jaiotzen den Arun ibaiak Koshi ibaiaren arroa bereganatu zuen, eta higadura honek Everest eta inguruko mendiak altxatzen laguntzen du. Euskal Herrian ere antzeko prozesuak gertatzen dira, hala nola, Deba ibaiak Urola ibaiari zati bat kentzean. Informazio guztia Gara egunkarian.
Adimen artifiziala
Ikaskuntza automatikoa, adimen artifizialaren azpieremua, eredu matematikoen doitze automatikoaren bidez algoritmoak hobetzean datza. Gainbegiratutako ikasketan, datuak etiketatuta dituen eredu bat entrenatzen da, behin eta berriz doituz iragarpenetan errorea murrizteko. Gainbegiratu gabekoan, datuak ez daude etiketatuta, eta ereduak patroiak identifikatzen ditu. Errefortzu bidezko ikaskuntzak sariak erabiltzen ditu proba eta akats bidezko lana hobetzeko. Neurona-sareak, giza garunean inspiratuta, zeregin konplexuak egiteko gaitasunagatik nabarmendu dira, baina hainbat erronkari egin behar diete aurre, besteak beste, gaindoitzeari eta interpretagarritasun faltari. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Psikologia
Marta Buenok emakumeek etxeko arduren antolakuntzan jasaten duten karga mentalaz hitz egiten du, lan fisikoa bikotean banatuta egon arren. Karga mental honek plangintza eta zaintza-lan ikusezina biltzen ditu, eta emakumeen estresa eta asebetetasun falta eragiten ditu. Genero-arauek eta amatasunaren idealizazioak emakumeak lan horiek beren gain hartzera bultzatzen dituzte, aitortzarik gabe. Konponbide gisa, karga mentala banatzeko antolaketa-lanak agerian jarri eta genero rolak berrikusi behar dira. Datuak Zientzia Kaieran.
Astrofisika
Uppsalako Unibertsitateak Monthly Notices of the Royal Astronomical Society aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera, gure galaxiako zazpi izar izan daitezke Dyson-en esfera gisa ezagutzen diren megaegitura estralurtarrak hartzeko hautagai. Freeman Dysonek 1960an teorizatu zituen egitura horiek zibilizazio aurreratuek eraikiko lituzkete, haien izarren energia aprobetxatzeko. Ikerketak ez du horrelakorik baieztatu, baina Gaia eta WISE bezalako teleskopioen emisio infragorrien eta ikusgarrien datuek iradokitzen dute objektu horiek bateragarriak izan litezkeela halako megaegiturekin, eta ikerketa gehiago behar direla hori baieztatzeko. Informazioa Zientzia Kaieran.
Medikuntza
Ehun-birsorkuntzaren arloan 3D bioinprimaketak dituen potentziala, mugak eta erronkak aztertu dituzte Science aldizkarian argitaratutako ikerketa batean. Bertan aztertu dute bioinprimaketaren mugak, hala nola zelula-dentsitatea, oraindik oso txikia dena, eta ehun desberdinen ezaugarri eta funtzionaltasun ezberdinak. Hala ere, bioinprimaketa prozesuak ehun-mota bakoitzera egokitzea aurrerapauso handia izango litzateke. Aurrera begira, helburua da “ohean bertan” zuzenean birsortzea kaltetutako ehunak, klinikara hurbiltzeko. Ikerketak beste adituen ikuspegiak jasotzea eta ikerketa-proiektu sendoak garatzea espero du. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Osasuna
Hegazti-gripea pandemiaren arrisku handikoa izanik, orain basabizitzan ere ondorio larriak eragiten ari da. AEBko ikertzaileek ohartarazi dute birusa hegazti eta ugaztun basatiak kutsatzen ari dela, bereziki Antartikako hegazti eta itsas ugaztun, eta kalte ekologikoak sor ditzakeela. Birusa eboluzionatzen ari da, eta patologia neurologikoak eta hilkortasun masiboak eragiten ditu. Ikertzaileek basabizitzaren jarraipena hobetzea eskatu dute, birusaren transmisioa eta eboluzioa hobeto ulertzeko, giza osasuna babesteko. Osasun Bakarrak gure erantzukizun moral eta etikoa aldarrikatu du. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Botanika
Beatrix Potter, haurrentzako ipuinez gain, mikologo ezaguna izan zen. Espora eta likenen ernetzeari buruzko ikerketa bat aurkeztu zuen Linnean Society-ra 1897an, baina baztertu egin zuten. Horrek eztabaida sortu zuen likenen sinbiosiaren teoria babesten ote zuen. Batzuek diote garaiko elitismo zientifikoak eta misoginiak baztertu zuela; beste batzuek, berriz, uste dute interesa galdu zuela zientzian. Mikologia utzi bazuen ere, marrazki zientifikoak ekoizten jarraitu zuen eta haur literaturan zentratu zen, non arrakasta handia lortu zuen bere estilo zehatz eta naturalistari esker. Datuak Zientzia Kaieran.
Ingurumena
Science aldizkarian argitaratutako simulazio batek adierazi duenez, plastiko-hondakinak 2050erako bikoiztu egin litezke, ezer egiten ez bada. Hala ere, zortzi esku-hartze politiko globalen bidez, hondakinak % 90 murriztu eta plastikoari lotutako gas-isuriak heren bat jaits daitezke. Esku-hartze horiek plastikozko produktuen birziklapena, plastiko berrien ekoizpenaren muga, hondakinak kudeatzeko inbertsioak eta zerga txikiak ezartzea barne hartzen dute. Politika horiek, gainera, onura klimatiko nabarmenak ekarriko lituzkete. Informazioa Elhuyar aldizkarian.
Kimika
Urak, nahiz eta zaporerik ez duela uste izan, bere osagai mineralek eta inguruko faktoreek zaporea ematen diote. Gatz mineralek, karbono dioxidoak eta lurralde bakoitzaren ezaugarriek eragiten dute uraren zaporean. Bilboko Zientzia Astean egindako tailer batek erakutsi zuen ur hotzak eta beroak zapore ezberdina dutela, eta mineralen presentziak funtsezkoak direla osasunerako. Gainera, Caltech Unibertsitateko ikerketa batek aurkitu zuen uraren zaporea mingainean zapore mingotsarekin lotutako zelulen bidez detektatzen dela. Azalpen guztiak Berrian.
Egileaz:
Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.