Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Hizkuntzalaritza
Umeek 6 urterekin metaforak interpretatzeko gaitasun osoa garatzen dutela ondorioztatu du UPV/EHUko Lindy Lab taldearen ikerketa batek. Isabel Martin buru zuen taldeak 3 eta 9 urte bitarteko 80 haur aztertu zituen, irudien hautaketa eta begi mugimenduen jarraipena uztartuz. 6 urtetik beherakoek esanahi figuratuei buruzko intuizioa erakusten duten arren, ez dituzte guztiz ulertzen. Begien jarraipenak erakutsi zuen haurrek zalantza gehiago izaten dituztela adin hori baino lehen, eta horrek esan nahi du metaforak partzialki prozesatzen direla erabateko ulermena lortu aurretik. Datuak Zientzia Kaieran.
Adimen artifiziala
EVO ikasketa automatikoko eredu berriak DNA, RNA eta proteinen sekuentziak zehaztasunez deskodetu eta diseina ditzake. 2,7 milioi mikroorganismo-genoma aztertuta entrenatu dute, eta mutazioen eragin biologikoa aurresateko, sekuentziak sortzeko eta erregulazio genetikoa modelatzeko gai da. EVOk kode genetikoaren koeboluzio konplexua ulertzen du, baita 1 megabase baino gehiagoko sekuentziak sortzeko ere. Science aldizkarian argitaratutako lana aurrerapauso handia da informazio biologikoa interpretatzeko eta sortzeko tresna indartsu gisa. Informazioa Elhuyar aldizkarian.
Zoologia
Marrazo zurien erasoak saihesteko ikerketa ugari egiten ari dira Australia eta Hegoafrikan. Sydneyko unibertsitateko ikertzaileek Current Biology aldizkarian argitaratutako ikerketaren arabera, objektuen azpialdea argiztatzeak marrazoen erasoa gutxitu dezake, eta prototipo berriak probatzen ari dira. Era berean, surflarientzako material zurrun edo kamuflatuez egindako ur-jantziak garatu dituzte, nahiz eta arrakasta mugatua izan. Erasoak arraroak diren arren, marrazoen portaera ulertzea eta teknologia berriak garatzea funtsezkoak dira prebentziorako. Azalpenak Gara egunkarian.
Fisika
Emakumeek fisikan duten parte-hartze txikia genero-aurreiritziek eta diziplinaren maskulinitate historikoak baldintzatzen dute. Azterlanek erakusten dute emakumezko fisikari batzuek “maskulinitatearen” estereotipoak bereganatu dituztela arrakasta lortzeko, hala nola adimen bikaina edo antisozialtasuna. Haien egokitzapen estrategiak ingurune toxikoetara egokitzeko izan dira, ez horiek aldatzeko. Fisikak aniztasunari eta genero-identitate ezberdinei lekua egin behar die, ingurune neutralagoa eta inklusiboagoa sortuz. Diziplina honetan benetako berdintasuna lortzeko, epistemologia eta sozializazio prozesuak berrikusi behar dira. Datuak Zientzia Kaieran.
Ingurumena
Oier Pedrera Diez biologoak Bigarren Hezkuntzako ikasleen landareen nutrizioari buruzko ulermena ikertu du, Diseinuan Oinarritutako Ikerketa erabiliz. Ikasleen modelo mentalek ideia intuitiboak eta zientifikoak nahasten dituzte, eta askok uste dute landareak sustraietatik elikatzen direla. Fotosintesiaren eta CO2 finkatzearen arteko erlazioaren ulermena, aldiz, urria da. Pedrerak diseinatutako sekuentziak ikasleen kontzeptuen hobekuntza nabarmena lortu du, batez ere fotosintesiaren ulermenean. Landareak nagusiki airez elikatzen direla ulertzea ezinbestekoa dela azpimarratu du, alfabetatze zientifikoa eta arazo ekologikoei erantzun argudiatuak ematea sustatzeko. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago UEU webgunean.
Astronomia
NASAren InSight misioak meteoroideen inpaktuei buruzko datuak eman ditu Marten, eta krater berriak adierazten dituzten maiztasun handiko gertaera sismikoak detektatu ditu. 8 metrotik gorako 280 eta 360 krater artean sortzen omen dira urtero, sateliteen bidez ikusitakoa baino kopuru handiagoa. Aurkikuntza horiei esker, denbora-eskala geologikoen kalibrazioa hobetu daiteke, eta etorkizunean Marten giza misioak egiteko arriskuak ebaluatu daitezke. Horrez gain, ikerketak nabarmendu du sismologiak planeta gorriaren historia eta jarduera geologikoa ulertzeko duen baliagarritasuna. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Chang’e-6 misio txinatarrak Ilargiaren alde ezkutuko Aitken arroan hartutako laginek jarduera bolkanikoa egon zela baieztatu dute. Aztertutako hautsaren isotopoek erakutsi dute laba-jarduera duela 2,83 eta 4,2 mila milioi urte artean gertatu zela. Hego poloko Aitken arroa meteorito batek sortu zuen, eta haren kraterrean egindako ikerketek Ilargiko partikulak mikrometeoritoek eta eguzki-energia handiko partikulek etengabe eraldatzen dituztela erakutsi dute. Aurkikuntza hau, Nature eta Science aldizkarietan argitaratu dute. Informazioa Elhuyar aldizkarian.
Genetika
Libanoko BIOPATH azterketak erakutsi du gerrek haur errefuxiatuen DNAn aldaketa biologiko iraunkorrak eragin ditzaketela, osasun mentaleko arazoez gain. 6-19 urteko 1507 haur siriar errefuxiaturen DNAren metilazioa aztertuta, gerrarekin lotutako bizipenek neurotransmisioan eta zelula-garraioan parte hartzen duten geneetan eragina dutela ikusi dute. Aldaketak nabarmenagoak izan dira nesketan, generoa osasunean eragin dezakeen faktore garrantzitsu gisa identifikatuz. Aurkikuntzak JAMA Psychiatry aldizkarian argitaratu dituzte, eta beste trauma mota batzuek ere antzeko arrasto biologikoak utz ditzaketen aztertzeko beharra azpimarratu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.
Astrofisika
DESI esperimentuak, sei milioi galaxiaren eta 450.000 quasarren datuak aztertuta, baieztatu du grabitateak erlatibitate orokorrak aurreikusitako moduan funtzionatzen duela eskala kosmikoan ere. Unibertsoaren hiru dimentsioko mapa aztertuz, ikusi dute galaxiak espazioan banatzeko modua bat datorrela teoria horrekin, eta grabitate eraldatuaren teoriak mugatu dituzte. Gainera, neutrinoen masari goiko muga jarri diote, zehaztuz hiru moten batura gehienez 0,071 eV/c² dela. DESI tresna energia ilunaren eta materiaren banaketa kosmikoaren inguruko ezagutza sakontzen ari da. Informazioa Elhuyar aldizkaria.
Egileaz:
Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.