Munduko txoko askotan su artifizialak jaurtiz ematen zaio hasiera urte berriari. Kimika asko dago kolorez eta soinuz betetako suziri hauen atzean.
Lehenengo suziriak Txinan asmatu ziren, K.a. 250 urte inguruan. Suziri hauek prestatzeko, eztanda egiten duen substantzia bat sartzen zen banbu-kimuan. Hark eztanda egitean danbada ozen bat eragiten zuten eta, garai hartako sinesmenen arabera, espiritu gaiztoak uxatzen ziren.
Bolbora beltzaren aurkikuntzak su artifizialen garapena ahalbidetu zuen. Txinako alkimistak hilezkortasunaren elixirra bilatzen ari zirela, potasio nitratoa, egur-ikatza eta sufrea nahastu zuten eztanda egiten zuen substantzia bat lortuz: bolbora beltza. Substantzia hau suziriak egiteko erabiltzen hasi ziren XII. mendean eta, zenbait urte geroago, koloretako su artifizialak lortzeko gai ziren. Bolbora beltzarekin batera, su artifizialak iritsi ziren Europara. Hasierako su artifizialen kolorea oso mugatua zen, baina XIX. mendean berrikuntza ugari egin ziren askotariko konposatu kimikoak erabiliz eta hainbat koloretako su artifizialak sortu ziren.
Su artifizialen osagaiak
Su artifizialen oinarrizko osagaiak erregaia, oxidatzailea, koloratzailea eta aglomeratzailea dira. Su artifizialen osagai nagusia bolbora beltza da. Aldi berean erregai eta oxidatzaile modura jokatzen du eta, lehen aipatu bezala, osagai ditu potasio nitratoa, egur-ikatza eta sufrea. Sufreak eta egur-ikatzak erregai gisa jokatzen dute; potasio nitratoa, berriz, oxidatzailea da. Oxidatzaileak konbustioa gertatzeko behar den oxigenoa sortzen du deskonposatzean; horrela konbustioa ez dago atmosferako oxigenoaren menpe, zeinetan kontzentrazioa oso baxua den. Gaur egun oxidatzaile gisa, nitratoez gain, kloratoak edo perkloratoak ere erabiltzen dira. Osagai guztiak batera eusteko, aglomeratzaile bat daramate, gehienetan destrina.
Su artifizialen koloreak lortzeko, askotariko gatz metalikoak erabiltzen dira, eta bakoitzak kolore batzuk sortzen ditu. Tenperatura oso altuetara berotzean (2000 °C-ra ere iritsi daiteke) metalek beroa absorbatzen dute. Horrela metaletako elektroiak kitzikatu egiten dira ohikoa baino energia maila altuagoetara. Elektroi hauek, beren orekazko egoerara itzultzean, gehiegizko energia argi moduan igortzen dute. Argia sortzeko modu honi luminiszentzia deritzo. Elementu bakoitzak uhin-luzera jakin bateko argia igortzen du, eta horretatik dator bakoitzaren kolore bereizgarria: sodioak kolore horia sortzen du, barioak berdea eta kobreak urdina.
Kolorea ere goritasun bidez lortu daiteke, horrek emititzen duen erradiazio elektromagnetikoaren bidez. Horrela kolore txuria edo zilar-kolorea lortu daitezke aluminioa, magnesioa edo titanioa erretzerakoan.
Su artifizialen zarata
Kimikak eragin handia dauka su artifizialek sortzen duten zaratan; izan ere, osagai egokiak aukeratzen dira zarata bakoitza lortzeko. Suziri batzuek danbada handia sortzen dute eztanda egitean. Kasu honetan, oxidatzailea, sufrea eta metala (normalean aluminioa) erabiltzen dira leherketa azkarra eta eraginkorra izan dadin: danbada ozena lortzen da horrela.
Badaude zenbait suziri txistu-hotsa egiten dutenak jaurtitzean. Zarata hori lortzeko bi motatako konposatuak erabiltzen dira: 1) nitrokonposatu aromatikoak eta 2) alkohol aromatikoak, azido aromatikoak edo metal lur-alkalinoak. Konposatu hauek oxidatzaileekin nahasten dira. Nahaste honen errekuntzak gas-eraketa azkarrak eta airean uhinak eragiten ditu, eta, horrek denak, txistu-hots ozena.
Erreferentzia bibliografikoak:
- Steinhauser, Georg; Klapotke, Thomas M. (2010). Using the chemistry of fireworks to engage students in learning basic chemical principles: a lesson in eco-friendly pyrotechnics. Journal of Chemical Education, 87(2), 150-156. DOI: 10.1021/ed800057x
- Sturman, Garrioch, (2023). Amateur science and innovation in fireworks in nineteenth-century Europe. Ambix, 70(2), 109-130. DOI: 10.1080/00026980.2023.2201743
- Brunning, Andy (2013, abendua). The chemistry of the colours of fireworks. Compound Interest. www.compoundchem.com
Egileez:
Leire Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen PMAS Saileko (Polimero eta Material Aurreratuak: Fisika, Kimika eta Teknologia Saila) ikertzailea Polymaten eta Ainara Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakaslea Polymaten.