Gure baleak ziren

Eduardo Angulo

2015eko apirilaren 22an, bertan behera utzi zen Islandian euskaldunak hiltzea baimentzen zuen 1615.eko legea. Egun horretan, prentsa-oharrek aditzera eman zuten Jónas Guomundsson komisarioak baliogabetu egin zuela legea. Bere aurrean zeuden Islandiako Irakaskuntza eta Kultura ministroa, Illugi Gunnarsson, Gipuzkoako Aldun Nagusia, Martin Garitano eta Xabier Irujo eta Magnus Rafnsoon. Euskaldun eraileetako baten ondorengoa zen Xabier Irujo, eta 1615ean euskaldunak hil zituzten islandiarren ondorengoa Magnus Rafnsson.

Garai hartan, baleen arrantzarako akordio bat zuten euskaldunek eta islandiarrek. Euskaldunek bale-arrantzarako gune bat eraiki zuten Mendebaldeko Fiordoetan. Arrantza garaia bukatuta, etxerako bidea hartu zuten euskaldunek, baina ekaitz batek eta izotz-mendiek eraginda, haien hiru itsasontzik lehorrera egin zuten eta kostaldeko arroketan gelditu ziren mugitu ezinik. Euskaldun gehienak onik atera ziren eta etxera itzuli ziren, baina batzuk, bertan gelditu ziren. Hurrengo hilabetean, hor geratu zirenak erail egin zituzten, euskaldunak hiltzea baimentzen zuten legeari jarraiki. Bertako agintariek egin berria zuten lege hori. Euskaldun batek baizik ez zuen biziraun.

Islandian, XVII. mendearen hasieran egin ziren balea-arrantzaleen lehenengo aipuak. 1610.ean egin ziren, Mendebaldeko Fiordoen zonaldean, uhartearen ipar mendebaldean. Hala ere, Alex Agular Bartzelonako Unibertsitatekoak eta beste batzuek esan izan dute 1412.eko dokumentuetan aurkitu dutela aipua. Era berean, esaten da 1608.ean hiru balea-arrantzale euskaldun zeudela Strandiren, eta beste bat 1613.ean toki berean. Azken honek lehorrera egin zuen baleen gantza atera ahal izateko. Horixe zen beren merkatu-produktu preziatuena eta “sain” deitzen zioten euskaldunek. 1614.ean, lau itsasontzi iritsi ziren, eta 1615.ean 16 itsasontzi. Azken hauen artean daude hondoratu egin ziren horiek, lehen aipatu ditugunak. Islandiar kronikek diote itsasontzi horietan Martinus de Billa de Franca, Pedro de Aguirre eta Stephan de Telleria ziren kapitain. Lehorrera iritsi ziren 82 marineletatik, 13 erail zituzten gaua igarotzen ari zirela. Beste 18 hil ziren tokiko biztanleek beraien aurka egin zuten kanpainan, beti ere Ari Magnusson bertako gobernadoreak eraginda.

Hurrengo hamar urteetan, ez zen bale-arrantzale atzerritarren aipurik egin. Geroago, badaude noizean behinkako aipuak XVIII. mendea hasi arte. 1712.ean idatzizko aipuak egin ziren azkeneko aldiz, eta geroago, Islandiako agintariek debekatu egin zuten aipuak egitea. Hala ere, urte horietan oso estua izan zen islandiarren eta euskaldunen arteko harremana, zeren eta hiru euskara/islandiera glosario egin baitziren XVII-XVIII mendeetan. Hainbat adituk aztertu dituzte glosarioak eta haien artean badago Viola Giulia Miglio, Californiako (Santa Barbara) Unibertsitatekoa bera. Glosarioak Reykjaviken daude zenbait fitxategitan.

Baleek eta gizakiek aspalditik izan dituzten harremanak. Izan ere, duela 6.000-8.000 urteko arroketan aurkitu dira horren inguruko irudiak Alaskan, eta 9.000-10.000 urteko arroketan Norvegian. Euskal Herrian duela 13.000 urteko balea-arpoi aurkitu dira Lekeitioko Lumentxa kobazuloan.

Marc Pétillonek (Tolosako Unibertsitatea) dio Pirinioetako ipar isurialdean bazeudela orain 13.000-15.000 urte balea-hezurren industria bat, armak eta tresnak ekoizten zituena. Batez ere tamaina handiko lantzen puntak egiten zituzten. Isturitzen (Iparralde) aurkitutako gauzen irudiak plazaratu zituen, industria-arrastoen proba gisa. Proba zaharrena izango litzateke hura. Tresna gehiago aurkitu zituen Pirinioetako ipar aldean, ekialdetik mendebaldera. Atlantikoko jatorria zuten hezur horiek beti ere.

Tresna horietako batzuk, gutxienez 350 km mugitu zituzten beren egileek, aurkitu diren tokiraino. Haietako batzuek 17.000 bat urte izango dituzte. Ez dira ordea aurkitu tresna horiek egin zituzten tokiak, eta ez dakigu era berean, balea arrantzatuak ala berez lehorreratuak izan ote zituzten. Edonola, tresna kopuruak eta distantziak kontuan hartuta, ez dirudi baleak noizean behinka edo ustekabean lortzen zituztenik. Pétillonek dio ehiza bide sistematiko bat izan beharko zutela.

Balea-aztarna berriagoak aurkitu dira Gijónetik gertu, Campa de Torres izeneko toki batean. 2.300-2.400 urte dituzte, beti ere balea arrantzatuak ala lehorreratuak izan ote ziren ez dakigularik.

Euskaldunek harrapatzen zuten baleari, behar bezala, euskaldunen balea esaten zioten. Ingelesez right wale eta bestela balea frantsesa: Eubalaena glacialis. 60 tonako pisua zuten, beti ere 36-72 tartean. 15-17 metrokoa zen eta 270 balea-bizar zituzten.

Udan, iparrera egiten zuten euskaldunen baleek, Savalrd, Norvegia eta Islandiara. Neguan aldiz, hegoaldera joaten ziren Madeira, Azoreetara eta Afrikako ipar mendebaldera. Zer esanik ez Bizkaiko Golkora ere etortzen ziren. Erditzeko garaia zen, eta epe jakin batean, ama eta kumea elkarrekin ibiltzen ziren. Horretatik at, garai horretan sinatzen zituzten kontratuak balea-arrantzaleek eta armadoreek eta finantzatzaileek. Talaiako gizonak ere kontratua sinatzen zuen, eta berak esaten zuen balea bat kostaldera hurbiltzen zetorrela. Talaia asko galdu dira baina badaude oraindik batzuk, hala nola Donostiakoa Ulia mendian.

“Txalupa” izen ezaguna erabiltzen zuten beren itsasontzia izendatzeko eta beste zenbait izen ere erabiltzen zituzten horretarako. Itsasontziak gutxi gorabehera 10 metroko eslora zuen eta 2-2.5 metroko zabalera. 12 bat marinela zihoazen, eta 10 arraunlari, lemazaina popan eta arpoilaria brankan. Bazeramatzaten gazta, ardoa, mantak eta hotzerako jantziak. Orion adibidez, bazeramatzaten 150 metro soka, bi arpoi, bi xabalina handi eta xabalina txiki bat.

Gantza zen baleek ematen zieten produktu garrantzitsuena, “sain” izenekoa. Eraikinak argiztatzeko eta berotzeko erabili zen Europa osoan zehar. Balea-bizarrak malguak ziren, baina urriak, eta oso erabiliak. Bizar horietako hezurrak tresnen euskarriak egiteko erabiltzen ziren, batez ere aiztoenak egiteko. Balearen okela fresko jaten zen, baina era berean, lehortu eta gazitu egiten zen, gero Europa osoan saltzeko.

1059.ekoak dira euskal balea-arrantzaleei buruzko lehen idatziak, Baionan eginak, eta zetazeo honen okelaren salmentari buruzkoak. Salmenta horren arauei buruzkoa eta zergei buruzkoa da ordea Donostian 1181ean plazaratutakoa. Santoñako idatziak ere badaude (1190.ekoak) eta Mutrikukoak (1200.ekoak). Asturiasen, 1232.ekoa da lehenengo idatzia eta Galizian 1371koa. Kantauri aldean, balea-arrantzarako 47 gune egon ziren, eta haietatik 14k balea bat daukate bere armarrian.

Azpiegitura, ohiturak, praktikak eta teknologia eta arautegi jakin bat behar ziren jarduera hau aurrera eraman ahal izateko. Toki askotara joaten ziren euskaldunak: Islandia, Ternua, Spitzberg uharteak eta Groenlandia. Bidaia horietan baleak ehizatzeko, aurretik ikasi behar zuten etxean nola egin itsasontziak, dirua lortu behar zuten, eta bukatzeko, elikagaiak eta bestelako baliabideak ere. Itzulitakoan gainera, jakin egin behar zuten non saldu lortutakoa, eta batez ere okela eta gantza.

Egileek iritzi desberdinak dituzte. Batzuek pentsatzen dute XII-XIII mendeetan gertatu zela jarduera honen gailurra, eta beste batzuek aldiz XIV-XV mendeetan kokatzen dute une hori. XVI.ean, nabarmen behera egin zuten ikusitako baleek, eta XVII.erako, ia desagertuak zeuden. Agian horregatik jo zuten euskaldunek iparrera eta mendebaldera. Izan ere arrantzale hauek bazuten baleen ipar/hego joan-etorrien berri eta besterik gabe, beraien atzetik joan ziren. Idazle batzuek baieztatu dute XVI. mendean 100 ale lortu zirela. Kasu askotan, balea eta bere balekumea elkarrekin zeuden. Izan ere, ezaguna zuten kumea errazagoa zela harrapatzen, eta eta harrapatuz gero, amak ez zuela beregandik urrunera egingo.

Era berean, esan beharrekoa da euskaldunek Ternuan bakailao eta baleak harrapatzen zituztela XVI. mendetik aurrera baina agian lehenagotik ere. Agian garai hartan bertan ezagunak ziren Europako Ipar Atlantikoan, eta zehazki Islandian.

Horko aldeko herrialdeek berehala ikasi zuten zeinen onuragarria zen baleak harrapatzea. Badirudi euskaldunengandik ikasi zutela hori, zeren eta oso ohikoa baitzen euskaldun arpoilariak kontratatzea Holandan edo Ingalaterran. Jaconbo II Ingalaterrako erregeak legeztatu zuen hori 1612.ean.

Ez da erraza zenbat balea harrapatzen ziren jakitea. Lagungarria izan daiteke mandatari batzuei edo Elizari ordaintzen zitzaizkien zergak kontuan izatea. Oso gutxi gorabehera bada ere, diru-kopuru horietatik ondoriozta liteke zenbat balea zeuden garai hartan. Zarautz, Getaria eta Lekeitioko datuak bildu dituzte Alfredo Salvadorrek eta Carlos Noresek. Lehenengoa Madrilgo Natur Zientzien Museokoa da, eta bigarrena Oviedo Unibertsitatekoa. Beraiek uste dute 35 balea harrapatu zirela XVI. mendearen hasieran, eta XVIII. mendean ordea 5 baizik ez zirela izan. Batzuek esaten dute 1766.ean bukatu zela betiko arrantza hau Kantauri itsasoan. XVIII eta XIX mendeetan balearen bat harrapatu zen noizean behin, baina tresnak, ohiturak eta hurbiltzeko eta harrapatzeko teknikak ere galdu egin ziren.

Azkeneko balea Orion harrapatu zen 1901eko maiatzaren 14.ean. Dinamita erabilita hil zuten, teknika zaharrak ahaztuta zeudelako.

Islandiara ez ezik, Ternuara ere joan ziren euskaldunak. Bertan bakailaoetan aberatsak ziren itsasoak zeuden. Izan ere, batzuek iradoki dute agian bakailaoa arrantzeko joango zirela hasiera batean, eta geroago erreparatuko zietela baleen joan-etorriei.

Ternuan, XVI. mendeko bigarren laurdenean plazaratu ziren euskaldunen lehenengo aipuak. Selma Huxley dio 1531koak direla idatzi horiek. Ikertzaile hau Ternuako St.John’s Unibertsitatean ari da lanean. Horrela ba, Euskal Herrira ekartzen zituzten bakailaoa, balea-okela gatzunetan eta satina eta balea-hezurrak. Garai hartan, oso garapen handiko ontziolak zeuden Euskal Herrian, eta material hauek iritsi zirelarik, ekonomia-jarduerak burdinan, tresnetan eta armetan oinarritu ziren nagusiki. Jakina, baleetan eta bakailaoetan ere bai. Euskal marinelak izan ziren baleak harrapatzeko gizarte-antolakuntza bat lortu zuten lehenengoak, beti ere ekonomia-helburuei begira. Era berean, onartu ohi da euskaldunenak zirela itsasontzirik onenak XVI. mendearen lehenengo zatian. Horrela ba, euskal marinelak ziren nagusi Ternuan mende horretan.

XVI. mende osoan zehar, 15-20 itsasontzi iristen ziren udan Ternuara, eta Euskal Herrira itzultzean, 9.000 barril ekartzen zituzten. Mendearen bukaeran, behera egiten du jarduera honek, eta itsasontzi gutxi gerturatzen ziren Ternuara. Gehienak Felipe II erregeak behartuta zihoazen Itsas Armada Garaiezinean, Ingalaterraren aurka. Armada horrek pairatu zuen hondamendiak kalte egin zion euskal armadari, itsasontziak zein eskarmentu handiko marinelak galdu zirelako. Utrechteko itunak bukaera eman zion balea-arrantzaleen joan-etorriei, lur haiek frantsesen eta ingelesen artean bananduz.

Islandian bezala, Ternuan ere harreman estuak gauzatu zituzten euskaldunek bertan indiarrekin, eta batez ere mik’mac indiarrekin. Oraindik ere, badiraute euskarazko hitz batzuek hango hizkuntzan, eta Kanadako frantsesean.

William Fitzhugh (Smithsonianekoak) Hare Harboureko aztarnategian ari zela, aurkikuntza batzuk egin zituen Petit Mécatina uhartean, San Lorenzoko Golkoan. Bertan Groenlandiako baleen aztarnak daude, ez euskaldunen baleen aztarnak. Bakailao-aztarnak ere aurkitu dituzte. Bere dietan, bestelako batzuk ere suma daitezke. Batetik, baitzuten hegaztiak, hala nola alkalak, lanperna-musuak, kaiak, antzarak, ahateak, zisneak, eperrak eta beleak; bestetik bazituzten ugaztunak, adibidez fokak, etxeko txerria, basurdea, karibua, behia eta azeria; bukatzeko frutak jaten zituzten: hurrak, intxaurrak, mertxikak eta okaranak.

Egun, euskaldunen balea nekez aurkitzen da Ipar Mendebaldeko Atlantikoan, eta Ipar Amerikan, eta are urriagoa da Ipar Ekialdeko Atlantikoan, hots, Europan. Zaila da zenbat gelditzen diren jakitea. XX.mendearen hasieran, suntsitzetik gertu zeuden, 60 ale zeudela uste baitzen. Hala ere hori badaezpadako kalkulu baten ondorioa zen. Gero, gora egin zuen berriz pixkanaka kopuruak, baina 90.eko hamarkadan behera egin zuen berriro.

1980-2000 tartean Ingalaterra Berriko Akuarioak 10.000 zetazeo-behaketa fotografiatu zituen, eta Masami Fujiwara eta Hal Caswellek (Woods Holeko Institutu Ozeanografikoa), euskaldunen baleen 300 ale identifikatu zituen, hau da, Eubalaena glacialis espeziearen 300 ale antzeman zituen mende honen hasieran. Badirudi ugalkor ziren emeak hiltzen ari zirela. Egileek esan izan dute agian populazioa egonkortu egingo litzatekeela urtero bi eme ugalkor zainduko balira. Nazioarteko legeak aditzera eman du espezie hau dela tamaina handiko espezieen artean desagertzeko arriskurik bizienean dagoena.

Maiz, esan izan da euskaldunek eragin zutela XVI. mendean egoera hau Ipar Amerikan behintzat. Horri, Estatu Batuek hurrengo bi mende eta erdian egindako jarduerak gehitu beharko litzaizkioke (gogoan izan Moby Dick). Esan beharrekoa da ordea Brenna McLeod eta Trent Unibertsitateko bere taldeak (Kanada), euskaldunen balearen hezur bakar bat aurkitu zutela, Red Baylp (Labrador) balea-arrantzarako euskal guneko 218 balea-hezurren ADNa aztertu zutenean. Gehienak Balaena mysticetus espeziekoak ziren. Horri Groenlandiako Balea edo Balea Boreala esaten zaio. Euskaldunak Groenlandiara iritsi orduko, uste baino askoz ere txikiagoa zen Eusbalaena glacialis espeziearen populazioa. Ez da ahaztu behar euskaldunena izan dela historian zehar gehien harrapatu den balea.

Erreferentzia bibliografikoak

• Aguilar, A. 1996. A review of old Basque whaling and its effect on the Right Whales (Eubalaena glacialis) of the North Atlantic. Reports of the International Whaling Comission Special Issue, 10: 191-199.
• Arrinda, A. 1977. La pesca en Euskalerria. Caja de Ahorros Municipal. San Sebastián. 261 pp.
• Azkarate, A. et al. 1992. Balleneros vascos del siglo XVI (Chateau Bay, Labrador, Canadá). Estudio arqueológico y contexto histórico. Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz. 261 pp.
• Azpiazu, J.A. 2000. Balleneros vascos en el Cantábrico. Ttarttalo. Donostia. 172 pp.
• Bakker, P. 1991. “La lengua de las tribus costeras es medio vasca”. Un pidgin vasco y amerindio utilizado por europeos y nativos americanos de Norteamérica, h. 1540-h. 1640. Anuario del Seminario de Filología Vasca “Julio de Urquijo” 25: 439-467.
• Barthelmess, K. 2009. Basque whaling in pictures, 16th-18th century. Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco 6: 643-667.
• Campos Santacana, M.K. & M. Peñalba Otaduy. 1997. La caza de la ballena. Su influencia en los usos y costumbres desde la Edad Media. Zainak, Cuaderno de Antropología y Etnografía, 15: 251-262.
• Ciriquiain Gaiztarro, M. 2010 (1961). Los vascos en la pesca de la ballena. Biblioteca Vascongada de los Amigos del País. San Sebastián. 270 pp.
• Edvardsson, R. & M. Rafnsson. 2006. Basque whaling around Iceland. Archeological investigation in Strakatangi, Steingrimsfjordur. The Natural History Institute of Vestfirdir. Bolungarvik, Iceland. 25 pp.
• Escribano-Ruiz, S. & A. Azkarate. 2015. Basque fisheries in Eastern Canada, a special case of cultural encounter in the colonizing of North America. En “Archaeology of culture contact and colonization in Spanish and Portuguese America”, p. 239-256. Ed. por P.P.A. Funari & M.X. Senatore. Springer Int. Publ. Switzerland.
• Estes, J.A. et al (Eds.). 2006. Whales, whaling, and ocean ecosystems. University of California Press. Berkeley.
• Fujiwara, M. & H. Caswell. 2001. Demography of the endangered North Atlantic right whale. Nature 414: 537-541.
• Graells, M.P: 1889. Las ballenas en las costas oceánicas de España. Memorias de la Real Academia de Ciencias Exactas, Físicas y Naturales de Madrid XIII: 1-115.
• Huxley Barkham, S. 1984. The Basque whaling establishments in Labrador 1536-1632 – A summary. Arctuc 37: 515-519.
• Jenkins, J.T. 1921. A history of whale fisheries, from the Basque fisheries of the tenth century to the hunting of the finner whale at the present date. H.F & G. Witherby. London. 336 pp.
• Kurlansky, M. 2000. La historia vasca del mundo. Ed. El Gallo de Oro. Bilbao.
• McLeod, B.A. et al. 2010. DNA profile of a sixteenth century western North Atlantic right whale (Eubalaena glacialis). Conservation Genetics 11: 339-345.
• Michelet, J. 1999 (1861). El mar. www.elaleph.com
• Miglio, V.G. 2008. “Go shag a horse!”: The 17th-18th century Basque-Icelandic glossaries revisited. Journal of the North Atlantic. 1: 1-12.
• Orue-Etxebarria, X. 2012. Hierro, ballenas y barcos: factores del poder económico de Bizkaia durante la Edad Media (I/II). Euskonews 623-624. 4 y 11 mayo.
• Otero, X. 2017. William W. Fitzhugh. Zazpika 21 mayo: 23-31.
• Pétillon, J.-M. 2008. First evidence of a whale bone industry in the western European Upper Paleolithic: Magdalenian artifacts from Isturitz (Pyrénées-Atlantiques, France). Journal of Human Evolution 54: 720-726.
• Pétillon, J.-M. 2013. Circulation of whale-bone artifacts in the northern Pyrenees during the late Upper Paleolithic. Journal of Human Evolution 65: 525-543.
• Salvador, A. & C. Nores. 2011. Ballena de los vascos – Eubalaena glacialis (Müller, 1776). En “Enciclopedia Virtual de los Vertebrados Españoles”. Ed. por A. Salvador & J. Cassinello. Museo Nacional de Ciencias Naturales. Madrid.
• Unsain, J.M. 2012. Balleneros vascos. Imágenes y vestiugios de una historia singular. Untzi Museoa – Museo Naval. Donostia-San Sebastián. 175 pp.
• Wikipedia. 2017. History of Basque whaling. 4 March.
• Zulueta, J. de. 2000. The Basque whalers: The source of their success. Mariner’s Mirror. International Quarterly Journal of the Society for Nautical Research 86: 261-271.

---

Egileaz: Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko zelula-biologiaren irakasle izan da erretiratu arte. Zientzia-dibulgazioan ere aritu da. Hainbat liburu argitaratu ditu eta La biologia estupenda liburuaren egilea da.

---

Hizkuntza-begiralea: Juan Carlos Odriozola