Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Emakumeak zientzian
Ingeniaritza Informatikoan doktore eta Deustuko Unibertsitatean irakasle den Mari Luz Guenagak emakumeei alor hori erakargarri egiteko lanean dihardu. Otsailak 11 Emakume eta Neska Zientzialarien Nazioarteko Eguna dela ospatzeko, Guenaga Emakumeak Zientzian egitasmoaren koordinazio lanetan ibiliko da otsailaren 8tik 17ra. Guenagaren ustetan, jarduera zientifiko-teknikoa gizonezkoen kontua delako ustea zabaldurik dago oraindik, gehienbat lan teknikoetan. Informatikan, adibidez, urtero-urtero jaisten ari da emakume kopurua. Azaldu duenez, arazoa konplexua da, eta arrazoi asko daude atzean. Beraz, ekintzak arlo askotan egin behar dira. Informazio gehiago Berrian: «Informatikan urtero-urtero jaisten ari da emakume kopurua».
Argitalpenak
Godfrey Harold Hardyk Matematikari baten apologia liburuan matematikaren erabilgarritasuna dihardu. Oinarrizko zientzian bezala, matematikan ere, ikertzaileak ez du izaten aurretik esaterik zertan izango den baliagarri berak bilatzen duen hori gizartearen ikuspegitik. Aplikazioak gero datoz, etortzekotan. Godfrey Harold Hardy (Cranleigh 1877 – Cambridge 1947) ingeles matematikari gailena, zenbaki-teoriaren eta analisi matematikoaren alorrean egindako ekarpenengatik ezaguna da. Liburu hori buruzko informazioa Zientzia Kaieran aurki daiteke, ZIO Bildumarekin elkarlanean eginiko atalean.
Medikuntza
Heriotzatik gertuko esperientziak izan dituztenek ziurtatzen dute gauzak ikusi eta entzun ahal izan zituztela hilzorian zeudenean. Gaur egun ez dugu ondo ezagutzen momentu horretan garunak nola jarduten duen, baina 2014tik azterketa kliniko bat martxan dago fenomeno honi buruzko erantzunak eskuratzeko. Orain arte planteatu duten hipotesiaren arabera, bihotz geldialdi batean heriotzatik gertuko esperientziak izan dituzten pazienteek garunera odol fluxu hobea izango lukete bihotz geldialdian, eta horrek adimenaren kontzientzia eta jarduera eragingo lituzke. 2022ko azaroaren 6an saio zientifiko batzuk egin zituzten Chicagon, eta ikusi zuten bihotz geldialdian dauden pazienteen garunak jarduera goraldiak izaten dituela, baita garuneko hainbat uhin motek ere. Ikerketa honi buruzko informazio gehiago Zientzia Kaieran: Zer sentitzen dute hiltzear dauden pertsonek?
Otsailaren 4a minbiziaz kontzientzia hartzeko eguna izan da, eta horren harira, Ana Zubiaga EHU Euskal Herriko Unibertsitateko ikerlari eta genetikan katedraduna elkarrizketatu du Berriak. Zubilagaren ikerketak minbiziaren hilkortasuna murriztea du helburu, eta horretarako, tumore-zelulek behar dituzten proteina anormaletara bideratzen da tratamendua. Tumore-zelulek proteina hauek behar dituzte hazi eta ugaltzeko. Terapia horrek kimioterapia ordezkatzen du, eta ez da hain inbaditzailea, askoz ere zuzenduagoa baitago tumore zeluletara. Alabaina, Zubilagaren ustetan, terapia zuzenduez gain, diagnostiko goiztiarrean eta txertoetan lan egin beharra ikusten du, gaixoen biziraupena hobetuko bada. Datuak Berrian: «Osatu dugu minbizia? Oraindik ez, baina asko laguntzen ari gara».
Genetika
Proposatu da otiek eta landare-zorriek itxura-plastikotasuna izatea abantaila ebolutiboa izan dela. Izan ere, jakina da, inguruan duten indibiduoen kopuruaren arabera, itxura bat edo beste izango dutela landare-zorriek, eta, otien kasuan, gorputz-kolorea edota jokabidea aldatuko dute. Hala, aztertu egin dira dentsitatearen araberako itxura-plastikotasun honen jatorrian dauden mekanismo biologikoak eta geneak. Ondorioen arabera, ikusi egin da hainbat generen funtzionamendua ezberdina dela isolatuta ala dentsitate altuetan dauden intsektu hauetan, eta horrek eragina izan dezakeela intsektu horiek duten itxura-plastikotasunean eta portaeran. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Indibiduo kopuruak itxura eta jokabidea baldintzatzen dituenean.
Ingurumena
Azpiegitura berdeak sortzeak inguruko etxebizitzen prezioa garestitu dezake, eta, hala, goi klaseko bizilagunek ordezka ditzakete langile klasekoak. Prozesuari “gentrifikazio berdea” deritzo, eta jada gertatu da munduko hiri batzuetan. Isabelle Anguelovski ikertzailearen arabera, azpiegitura berdeak sortzeko programetako asko historikoki grisagoak izan diren auzoetan garatu dira, eta eremua biziberritzean, etxebizitzak garestitu eta segregazioa gertatzen da. AEBetako, Kanadako eta Europako 28 hiri aztertu dituzte, eta ondorioztatu dute haietako hamazazpitan azpiegitura berdeek nolabaiteko eragina izan dutela gentrifikazioan. Beste 11 hiritan ordea, azpiegitura berdeek ez dute eraginik izan, Valentzian, kasurako. Azalpenak Berrian: Eremu berdeetatik egotziak.
Energiarako ikatzaren kontsumoa behar adina murriztea zaila dute mendekotasun handia duten herrialdeek, Nature Climate Change aldizkarian argitaratu berri duten azterketa batean kalkulatu dutenez . IPCC-ren arabera, ikatzaren erabilera % 73 murriztu beharko litzateke 2030erako, berotze-globala 1,5 °C-ra mugatzeko helburua betetzeko. Txina, India eta Hego Afrika bezalako herrialdeek, alabaina, ikatzarekiko mendekotasun handia dute, eta horrek esan nahi du inoiz herrialde batean energia-iturrietan lortu den murrizketa azkarrena baino bi aldiz azkarrago murriztu beharko luketela. Datuak Elhuyar aldizkarian.
David Montoya BC3ko Ikerbasque ikertzaileak mikroplastikoen inguruan idatzi du Berrian. Petrolioaren eratorrietatik sortutako neurri txikiko (bost milimetro baino txikiagoak) partikula sintetikoak dira mikroplastikoak. Mota askotakoak daude, eta bakoitzak ezaugarri fisiko-kimiko ezberdinak ditu (polietilenoa, polipropilenoa, poliestirenoa, adibidez), baina mikroplastikoek bi ezaugarri nagusi dituzte: nonahi daude, eta denbora luzez irauten dute. Ondorioz, mikroplastikoen kutsadura gure ingurunearen zati integrala bihurtu da. Mikroplastikoak aldaketa globalaren faktore gisa tratatuak izaten hasi dira jada, eta haien inguruko gaur egungo ikerketa aldatzen ari da, ikuspegi ekotoxikologikotik, ikuspegi ekosistemiko osoago batera. Informazio gehiago Berrian: Ba al dakigu zer diren mikroplastikoak?
Biologia
Taldean bizi diren ugaztunak bakartiak baino luzeago bizi dira. Hala ondorioztatu du Pekingo ekologia eta kontserbazioko ikerketa-zentro batek, ia mila animalia baino gehiago aztertuta. Antzeko neurria eta pisua zituzten animalien bizi-luzerak alderatu zituzten, eta kontuan izan zuten ea komunitatean ala bakarrik bizi ziren. Horrela, ikusi dute erlazio zuzena dagoela bi aldagai horien artean. Fenomeno honen adibidea dira Blarina brevicauda satitsua eta ferra-saguzar handia. Neurri eta pisu antzekoa izanik, satitsuaren bizi-itxaropena bi urtekoa da, eta saguzarrarena 30 urtekoa izatea irits daiteke. Ikertzaileek oraindik ez dituzte mekanismo molekularrak argitu, baina badirudi taldean bizitzea lagungarria dela inguruneko egoera zailak gainditzeko eta estresa apaltzeko. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian.
Osasuna
UPV/EHUko Lindy Lab Language in Neurodiversity ikerketa-taldearen azterlan batek kamuflajearen ikuspegi integratzaileagoa eskaini du espektro autista osoan. Kamuflajea zera da, trastorno hau jasaten duten pertsonek gizartera egokitzeko erabiltzen dituzten estrategien multzoa. Gaur egun, testen edota galdetegien bidez detektatzen da kamuflajea, baina kanpoan uzten dituzte espektroan dauden pertsona asko; adibidez, inkontzienteki kamuflatzen direnak, adimen- eta/edo hizkuntza-urritasunak dituztenak eta abar. Ikerketa-talde honek informazioa triangulatzea proposatzen du, hau da, kamuflajearen fenomenoa behatzea baina inplikatutako pertsonari zuzenean galdetu gabe. Honela, gaur egun azterketatik kanpo geratzen diren taldeetara zabaltzea espero dute. Datuak Zientzia Kaieran: Kamuflajearen fenomenoa sakontzen autismoaren ikerketan.
Gazteen artean sare sozialen erabilerak eta horiek buru osasunean duten eragina izan zuen hizketagai Telmo Lazkanok otsailaren 6an Gasteizen, Floridako kultur etxean. Gai horrekin kezkatuta, Lazkanok egitasmo berritzaile bat jarri zuen abian Donostiako Peñaflorida ikastetxean. Astebete mugikorrik gabe egon ziren 15 eta 16 urte bitarteko ikasleak, eta esperientzia hartan jasotakoak eta alor horretan ikasitakoak azaldu zituen hitzaldian. Ikasleek eguneroko bat idatzi behar izan zuten mugikorrik gabe nola sentitzen ziren kontatuz. Lehenengo hiru egunetan dependentzia sintoma argiak agertu ziren gehienetan, baina hurrengo egunetan askatasun hitza askotan errepikatzen zuten ikasleek. Emaitzak ikusitik, Lazkanok ez du uste sare sozialak berez txarrak direnik, baizik bere erabilera direla gakoa. Berri honen inguruko informazio gehiago Alea aldizkarian aurkitu daiteke: “Mugikorraren erabilera egokirako formazioa behar da”.
Antropologia
Lezetxikin neandertalak oso berandura arte bizi izan zirela baieztatu du Bordeleko Unibertsitateko ikertzaile talde batek. Kobazulo horretan Jose Migel Barandiaranek aurkitutako bi hagin aztertu dituzte berriro gaur egungo teknikak erabilita, eta baieztatu dute neandertal gazteenen artean daudela. Zehazki, 32000-57000 urte dituztela kalkulatu dute. Alabaina, ezin dituzte haginak zuzenean datatu, horretarako suntsitu beharko lituzketelako, eta, ez dute ondare hori galdu nahi. Beraz, kronologia gehiago fintzeko, geruza berean aurkitutako animalia-fosilak topatu beharko lituztekete, haiek bai zuzenean datatzeko. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Teknologia
Irati Prol Godoyk Energia Berriztagarrien ingeniaritza ikasi zuen UPV/EHUn, eta gaur egun, EHUko ENEDI (Energetika Eraikuntzan) taldean ari da doktorego-tesia egiten. Zehazki, eraikinetako sistema termikoen eraginkortasuna ikertzen ari da Prol. Sistema termikoak dira, besteak beste, berokuntza, ur bero sanitarioa eta hozte-sistemak. Arazoa da sistema hauen eraginkortasuna batzuetan ez dela behar besteko eraginkorra, eta beraz garrantzitsua da instalazioetan mantentze-lan eraginkorrak egitea. Honen harira, Prolek eraikinetako sistema termikoa optimizatzeko Termoekonomia eta Adimen Artifiziala konbinatuko dituen teknikak proposatu ditu bere tesian. Teknika horrekin instalazioen mantentze-lanetarako tresna erabilgarri bat sortzea du helburu. Datuak unibertsitatea.net webgunean: Irati Prol: “Eraikinen instalazio termikoetan mantentze-lan eraginkorrak egitea garrantzitsua da”.
Teknologiaren sorrera Paranthropus generoarekin lotuta egon litekeela iradoki dute. Nyayangan (Kenia) eginiko azken aurkikuntzek ondorioztatu dute Olduvai aldiko teknologia uste baino lehenagokoa zela eta uste baino zabalduago zegoela. Paranthropus generoko homininoen aztarnak topatu dituzte harrizko tresna batzuekin batera, eta iradoki dute litekeena dela haiek erabili izana tresna horiek. Orain arte, Olduvai aldiko tresna zaharrenak, duela 2,6 milioi urte ingurukoak, Etiopiako Afar Triangeluan aurkitutakoak ziren. Nyayangan aurkitutako tresnak, berriz, 3-2,6 milioi urtekoak direla kalkulatu dute. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian: Olduvai aldiko teknologia uste baino hedatuago zegoen.
Egileaz:
Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.