Aurpegia

Eduardo Angulo

Begitartea. 1. Aurpegia. 2. Aurpegiera.

Aurpegia. 1. Giza-buruaren aurreko aldea, kopetaren hasieratik kokotsaren puntaraino.

Aurpegiera. 2. Gogo-aldarte baten adierazpena begitartean

RAE hiztegia.

Aurpegian erraz ezagutzen ditugu sexua, familia eta arraza, eta subjektuaren gutxi gorabeherako adina. Haurretan oso goiz garatzen den trebetasuna da. Aurpegiko adierazpenek komunikatzen dituzten emozioak berehala deszifratzeko gaitasuna ere goiztiarra da, gutxienez oinarrizko emoziotzat hartzen direnak (poza, beldurra, harridura, haserrea, tristura, atsekabea eta mespretxua). Trebetasun horien garapenaren abantaila ebolutiboak argi daude, baita aurrean dugun pertsonaren egoera fisikoa, psikologikoa eta intelektuala ezagutzera garamatzatenak ere. Gaixotasun larriak argi eta garbi ikusten dira itxuran, baita osasun arazo txiki asko ere…

Belén Altuna «Una historia moral del rostro» («Begitartearen historia moral bat») liburuan, Aurre testuak, Valentzia, 2010, 297 or., 30. or.

UPV/EHUko Belen Altunak Una historia moral del rostro izeneko 2010eko liburuan berrikusten duenez, gure espezieko hitzik gabeko komunikazioari buruzko ikerketak aurpegiko eta gorputzeko emozioen adierazpenaren azterketan oinarritzen dira batez ere. Begitarteek funtsezko garrantzia dute giza interakzio sozialetan. Gizabanako baten sexua, adina, ezagutza eta nortasuna zehazteko informazioa emateaz gain, begitarteak ere erabiltzen dira beste gizabanako batzuk pentsatzen edo sentitzen ari direnari buruzko informazioa biltzeko.

Belen Altunak gaineratzen duenez, hitzik gabeko komunikazioan gehien interesatzen zaigun aditua Paul Ekman da, Kaliforniako Unibertsitateko ikertzailea (San Frantzisko). Ekmanek bere ikerketak joan den mendeko hirurogeiko hamarkadan hasi zituen. Garai hartako adituen arabera, emozioen adierazpena kontaktu sozialaren bidez ikasten zen eta, beraz, pentsatzen zen talde bakoitzaren kulturaren arabera aldatu egiten zela. Ekmanek, aldiz, aurkitu zuen adierazpena unibertsala zela. Bitxia da hori izan zela Charles Darwinen proposamena La expresión de las emociones en los animales y en el hombre (Emozioen adierazpena gizakiarengan eta animaliengan) liburuan, duela mende eta erdi argitaratua, 1872an.

Oviedoko Unibertsitateko Tomás Fernándezek azpimarratzen duenez, Darwinek, norbanakoaren barne-egoera ezagutzeko, adierazpenaren azterketa bilatu zuen bere testuaren aurkezpenean, emozioen azkerketaren ordez. Izan ere, emozioak aztertzeko eta kuantifikatzeko zailagoak dira. Zehazki, emozioak errazago detektatzeko eta bere liburuan aurkezteko metodo erabilgarri eta deskribatzailea aurkitu zuen emozioen adierazpenaren azterketarekin.

Ekmanek, bere lehen ikerketetan, hainbat kulturatako pertsonei argazkiak erakutsi zizkien, zehazki Txile, Argentina, Brasil, Japonia eta Estatu Batuetakoei, eta argazkietako aurpegiek adierazten zuten emozioa identifikatzeko eskatu zien. Eta gehienak bat zetozen. Ondorioak berresteko eta egungo globalizazioaren ondorioz pertsona horiek izan zitzaketen kontaktuak saihesteko, Papua Ginea Berriako tribuetan inkesta errepikatu zuen, kanpoaldearekin kontaktu gutxi zeukatenak. Emaitzak berdinak lortu zituen, 1970ean argitaratutako berrikuspenean azaldu zuenez.

Ekmanentzat zazpi dira aurpegiaren adierazpen unibertsalak: haserrea, nazka, beldurra, harridura, zoriona, tristura eta mespretxua. Batzuetan sei bakarrik aipatzen ditu, mespretxua baztertuta, nahiz eta beste autore batzuek zortzi edo gehiago ere aipatzen dituzten. Belen Altunak adierazten duen moduan, interesgarria da Estrasburgoko Unibertsitateko David Le Bretonek 1999an argitaratu zuen emozioen adierazpenen kopuruari buruzko eztabaida.

Ekmanek azpimarratzen du emozioak haurtzaroan agertzen direla eta aldez aurretik zehaztutako prozesu bati jarraitzen diotela. Zoriona, irribarrearekin, eta harridura, jaiotzean sortzen dira, nazka eta tristura lehen egunetik hiru hilabetera, besteekiko irribarrea hilabete eta erditik hiru hilabetera, eta beldurra bost eta bederatzi hilabete bitartean.

Londresko St. Mary’s Unibertsitateko Kate Lawrenceren taldeak 6 eta 16 urte bitarteko 478 haur eta gazterekin aurpegiko emozioak ezagutzeko saiakerak egin zituen. Aztertutako emozioak zoriontasuna, harridura, beldurra, atsekabea, tristura eta haserrea izan ziren. Adinean aurrera egin ahala, lehenengo lau emozioetan gehikuntzak aurkitu zituzten, eta tristuran eta haserrean, berriz, aldaketa gutxi edo batere ez. Tarte guztietan, neskek mutikoak gainditu zituzten.

Cambridgeko MITeko (Massachusetts) Katharina Dobs eta bere taldeak esperimentu bat egin zuten 16 boluntariorekin; zortzi emakume eta zortzi gizon ziren, eta batez besteko adina 25.9 urtekoa zen. Pertsonen 16 argazki erakutsi zitzaizkien, eta haien generoa, adina eta nortasuna asmatzeko eskatu ziteten. Hori lortzeko behar zuten denbora garuneko magneto-entzefalografiaren bidez neurtu zen. Azkar lortu zuten, segundo erdi baino gutxixeagoan. Generoa eta adina nortasuna baino denbora gutxiagoan asmatu zituzten. Eta, esperimentua errepikatzean, generoa eta nortasuna azkarrago asmatu zituzten aurpegi ezagunetan.

Eta, jakina, aurpegia behatzean erakargarritzat jotzeak eragina du, baina oraindik ere ez da erraza pertsona bakoitzarengan antzematen den erakargarritasuna ezartzea. Pennsylvaniako Estatu Unibertsitateko Julie White eta David Putsek Wisconsineko institutuetan graduatutako 12 ikasleko talde batean ikertu zuten gaia 1957an. 2006 eta 2007an datu genetikoak jaso ziren, eta 80 behatzailek 2004 eta 2008 bitartean erakargarritasuna neurtu zuten 1957an institutuaren urtekarian argitaratutako argazkietan.

Genomaren hainbat eskualde pertsona bakoitzari egozten zaion erakargarritasunarekin lotu zituzten: bi eremuk harreman sendoa izan zuten eta beste hamarrek nahiko sendoa. Alde horietako batzuk sexuari lotuta zeuden. Genomaren alde horiek zerikusia zuten larruazalaren kolorearekin, gorputz-masaren indizearekin, altuerarekin, gerri-aldaken proportzioarekin eta aurpegiaren morfologiarekin. Adibidez, ahoaren zabalerak aurpegiaren erdigunearekiko edo kopetaren zabalerarekiko eragina du.

Gainera, espero zen moduan, zalantza sortu zen ea aurpegia erakargarriagoa izan daitekeen ala ez, gehiago edo gutxiago ezkutatzen badugu, adibidez, maskara daramagunean; eta hori ondo dakigu COVID-19aren pandemiagatik. Cardiffeko Unibertsitateko Oliver Hies eta Michael Lewisek 2022an argitaratutako ikerketaren arabera, maskarak aurpegiaren erakarpena areagotzen du, aurpegiko beste estalkiek baino gehiago.

Ikerketa horretan 18 eta 24 urte bitarteko Psikologiako emakumezko 42 unibertsitate ikaslek hartu zuten parte, eta 18 eta 30 urte bitarteko 40 gizonen erakargarritasuna behatu eta puntuatu zuten. Maskara kirurgikoa edo oihalezko maskara zeramaten batzuek, edo aurpegiaren aurrean liburu bat zeukaten edo ez zuen inolako estalkirik. Emaitzek erakutsi zuten aurpegiak erakargarriagotzat jo zirela maskara kirurgikoz estalita zeudenean, eta zertxobait erakargarriagoak oihalezko maskaraz estalita zeudenean, estalita ez zeudenean baino. Agian, behatzailearen garunak ikusten ez duen aurpegiaren zatia berreraikitzen du; eta beti modu positiboan.

Bizarrak ere aurpegiaren zati bat estaltzen du gure espezieko arretan, eta bikotekidea bilatzeko lehian, erakargarritasun handiagoa izatearekin ere lotu daiteke. Salt Lake Cityko Utahko Unibertsitateko E.A. Beseris eta bere lankideek ematen dioten azalpenaren arabera, horrela, aurpegi biluzia duten gizonekin alderatuta, aurpegia maskulinoagotzat eta sozialki menderatzailetzat jotzen da, eta jokabide oldarkorragoarekin erlazionatzen da.

Horregatik, eta aurpegi erakargarriaren balizko berreraikitzeagatik onartzen da edertasuna behatzailearen adimenean dagoela. Beste adibide bat da Clintongo Hamilton Eskolako (New York) Ravi Thiruchselvam eta bere taldearen ikerketa, 18 eta 21 urte bitarteko ikasleekin egin zutena —19.6 urteko batez besteko adina eta 11 emakume—. Parte-hartzaileen ustez, irudietan, aurpegi erakargarrienak, aldez aurretik, erakargarriak direla esan zaienak dira. Erakargarriak espero badituzte, erakargarriak dira.

Tokio Unibertsitateko Atsunobu Suzuki eta bere lankideen ikerketa hipotesi honetatik abiatzen da: pertsonek ez dituzte modu berean ondorioztatzen besteen nortasuna eta trebetasunak aurpegietatik abiatuta. Baina, esan bezala, ondorio horrek eragin handia du, askotan justifikatu gabea, beste pertsona batzuek mundu errealean duten jokabideari buruzko erabakiak hartzean. Zazpi ezaugarri psikologikori buruzko erabakiek, inkestatuarekin bat datozenean, ondorio indartuak dakartzate, denboran zehar mantentzen direnak eta beste pertsona batzuk epaitzeko balio dutenak. Horri aurpegian oinarritutako ezaugarrietatik abiatutako ondorio esaten diote. Behatutako aurpegietan bilatzen dituzten zazpi ezaugarriak lehia, moraltasuna, adimena, nagusitasuna, agresibitatea, emozioak eta egiazkotasuna dira.

Emaitzek adierazten dute gizabanako batzuek jarrera egonkorra dutela denboran, aurpegiko itxuratik abiatuta besteen hainbat ezaugarriri buruzko ondorioak ateratzeko.

Amaitzeko, Belen Altunarekin hildakoen aurpegia errepasatuko dugu edo, atalak dioen bezala, “ni tienen rostro los muertos” (“hildakoek aurpegirik ere ez dute”). Gorpuek ez dute aurpegirik; izan ere, gizakiek bizirik zeudeneko aurpegia gordetzen dute ezagutu zituztenen oroimenean. Jada ez daude bizirik, gorputza bakarrik geratzen da eta, horregatik, aurpegia oihal batekin estaltzen zaie: ez du begiratzen jada eta, beraz, ez da begiratu behar.

Lehenik eta behin, begiak itxi behar zaizkie. Ezin dute ikusi, baina bizidunek ez dute hildako baten begirada hila jasaten. Han jada ez dago inor. Baina begiak itxita izateak lasaitzen gaitu; agian ez da hil eta lo dago.

Gaubeilan hildakoa janzten eta makillatzen duenak esku hartzen du. Adierazpen neutroa eta baketsua bilatzen da, nahiz eta askotan ez den lortzen eta frustrazioa iristen den bizirik ezagutu zutenentzat. Hildakoaren aurpegia maskara bat da, hotza, zuria, zurruna, geldia.

Erreferenzia bibliografikoak:

Altuna, B. (2010). Una historia moral del rostro. Pre-Textos, 297 or.

Beseris, E.A. et al. (2020). Impact protection potential of mammalian hair: testing the pugilism hypothesis for the evolution of human facial hair. Integrative Organismal Biology, (1)2. DOI: 10.1093/iob/obaa005.

Darwin, C. (1998). La expresión de las emociones en los animales y en el hombre. Alianza Editorial. Madril. 390 or.

Dobs, K. et al. (2019). How face perception unfolds over time. Nature Communications, 10, 1258. DOI: 10.1038/s41467-019-09239-1.

Ekman, P. (1970). Universal facial expressions of emotion. California Mental Health Research Digest, 8, 151-158.

Fernández, T.R. (1998). Itzultzailearen aurretiazko gogoetak. Charles Darwin, “La expresión de las emociones en los animales y en el hombre”, Alianza Editorial. Madril. 7-34.

García Etxebarria, Koldo (2020). Los componentes genéticos del atractivo, Cuaderno de Cultura Científica, 2020ko urriaren 12a.

Hies, O. eta Lewis, M.B. (2022). Beyond the beauty of occlusion: medical masks increase facial attractiveness more than other face coverings. Cognitive Research: Principles and Implications, 7, 1. DOI: 10.1186/s41235-021-00351-9.

Hu, B. et al. (2019). Genome-wide association study reveals sex-specific genetic architecture of facial attractiveness. PLOS Genetics, 15(4). DOI: 10.1371/journal.pgen.1007973.

Lawrence, K. et al. (2015). Age, gender, and puberty influence the development of facial emotion recognition. Frontiers in Psychology 6, 761. DOI: 10.3389/fpsyg.2015.00761

Le Breton, D. (1999). Las pasiones ordinarias. Antropología de las emociones. Nueva Visión Argitaletxea. Buenos Aires, 254 or.

Pérez Iglesias, Juan Ignacio (2020). Giza bizarra, Zientzia Kaiera, 2020ko irailaren 16a.

Suzuki, A. et al. (2022). Generalized tendency to make extreme trait judgements from faces. Royal Society Open Science 9, 220172. DOI: 10.1098/rsos.220172.

Thiruchselvam, R. et al. (2016). Beauty is in the belief of the beholder: cognitive influences on the neural response to facial attractiveness. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 11(12), 1999-2008. DOI: 10.1093/scan/nsw115.

White, J.D. eta Puts, D.A. (2019). Genes influence facial attractiveness through intricate biological relationships. PLOS Genetics. DOI: 10.1371/journal.pgen.1008030.

Informazio gehigarria:

Francisco R. Villatoro (2014). El sesgo a la izquierda al reconocer un rostro, Cuaderno de Cultura Científica, 2014ko urtarrilaren 17a.
Lorena Fernández Álvarez (2020). Sombra aquí, sombra allá: reconocimiento facial discriminatorio, Cuaderno de Cultura Científica, 2020ko abenduaren 24a.

---

Egileaz:

Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko Zelula Biologiako irakasle erretiratua eta zientzia-dibulgatzailea. La biología estupenda blogaren egilea da.

---

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko apirilaren 6an: El rostro.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.