Lurrak, gure planetak, satelite natural bakarra dauka. Gauza jakina bada ere, zenbaitetan bigarren plano batean geratzen da aldi baterako “satelite” txikiak iristearekin batera; baina bitxikeria bat baino zerbait gehiago da. Barne planetei —Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte— erreparatzen badiegu, ikusiko dugu horietako bik ez dutela sateliterik. Martek, aldiz, bi ditu, eta horien tamaina aldea planetarekiko 2,5 magnitude txikiko ordena ingurukoa da; hau da, sateliteak hain dira txikiak planetarekin alderatuta, non ez baitzituzten deskubritu XIX. mendearen bigarren erdialdera arte.
Aitzitik, kanpo planetek —Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno— sateliteen multzo izugarria dute. Eta, horrenbestez, honako hau planteatzen dugu: Zergatik dituzte hainbeste satelite erraldoi gaseosoek eta izotzezkoek, baina ez, ordea, planeta lurtarrek? Zailagoa da sateliteak sortzea planeta txikien inguruan? Edo, sortzen badira, galdu egiten dira denborak aurrera egin ahala prozesu ezberdinen ondorioz?
Hiru mekanismo handik sorrarazten dituzte sateliteak: akrezioa, harrapaketa eta inpaktu handiak. Akrezioaren kasuan, sateliteak planeta bat sortu ondoren “sobera” geratzen den materialaz sortzen dira. Planetak izarren inguruan sortzeko prozesuaren antzekoa da, baina, kasu horretan, planeta baten inguruan gertatzen da. Litekeena da hori izatea gure Eguzki Sistemako erraldoi gaseoso eta izotzezkoen prozesu nagusia.
Sateliteen harrapaketa mekanismoa gertatzen da planeta baten eremu grabitatorioak objektu bat, zenbaitetan asteroide bat —sensu lato— edo sistema bitar bat, harrapatzen duenean. Horixe da Neptunoren Triton satelitearen kasua; baita Marteren Fobos eta Deimos sateliteena ere.
Azkenik, sateliteak inpaktu handien ondorioz ere sor daitezke. Bi gorputzek elkarren kontra talka egitean, materia asko askatzen da horietako baten orbitara. Pixkanaka, material horiek guztiak uztartzen joan daitezke, eta satelite bat edo batzuk sortu. Azken hori izan da gure Ilargiaren sorrerari buruzko teoria nagusia azken hamarkadetan.
Baina Williams et al.-ek The Planetary Science Journal aldizkarian argitaratutako ikerketa berri batek (2024) alternatiba berri bat proposatu du: truke bitarragatiko harrapaketa. Prozesu horren bidez, planeta batek sistema bitar bateko gorputzetako bat harrapatu dezake.
Sistema bitarrak bata bestearen inguruan orbitatzen duten objektuen bikoteak dira, eta oso ohiko fenomenoa dira unibertsoan: objektuen bikote horiek bata bestearekiko lotuta daude grabitazioaren ondorioz. Asteroideen populazioan ikus ditzakegu, baita Kuiper gerrikoan ere, non, adibidez, Plutonek eta Karonek sortutako sistema bitartzat jo daitekeen, sistemaren grabitate zentroa ez baitago Plutonen barruan.
Baina, zer berritasun dakar, benetan, artikuluak? Truke bitarragatiko harrapaketa mekanismoak iradokitzen du sistema bitar batekin —erredundantziak erredundantzia— gertuko topaketa bat izango bagenu, hiru gorputzen arteko elkarreragin grabitatorioek sistema bitarra sortzen duten gorputzen arteko lotura hauts zezaketela, eta horietako bat beste planetaren inguruko orbitan sar litekeela.
Ondorio horretara iristeko, zientzialariek Lurraren tamainako planeta baten eta hainbat sistema bitarren arteko topaketen simulazioak egin dituzte. Ikerketaren helburua zen ikustea ea topaketa horiek beren kabuz gai ote diren gure Ilargiaren tamainako satelite bat uzteko Lurra bezalako planeta baten inguruan.
Eta emaitzak argiak dira: Lurraren masa halako 0.01 eta 0.1 arteko sateliteak (hau da, Ilargiaren masakoak eta txikiagoak) gurea bezalako planeta batek harrapa litzake baldintza egokietan. Are gehiago, sistema bitarraren eta planetaren arteko topaketa hori mantsoa eta zuzenagoa balitz, are aukera gehiago egongo lirateke truke hori gertatzeko.
Baina teoria horrek ere badu arazo bat: satelite berriaren orbitak egonkorra izan behar du mila miloi urtetan mantentzeko eta planetarekin talka ez egiteko. Eta gure Ilargiaren kasuan, azaldu beharra dago nola lortu ahal izan duen hain orbita zirkularra izatea; izan ere, harrapaketaren ondoriozko orbita oso eszentrikoa litzateke.
Elkarreragin grabitatorioek, bereziki marea indarrek —gure ozeanoetan mareak eragiten dituzten horiek— eragin zezaketen harrapatutako satelite horrek gero eta zirkularragoa den orbita bat izatea, eta egonkor bihurtuko lukete mila miloi urtetarako.
Zalantzarik gabe, puntu asko argitu behar dira teoria horretan: satelite bat modu horretan harrapatzeko, sistema bitar bat egon behar zen Lurraren inguruan, eta geometria eta abiadura oso zehatzak ere beharko ziren. Baina gure kasua gorabehera, Triton, Neptunoren satelitea, prozesu horren bidez harrapatutako sateliteetako bat izan liteke.
Oraindik ere orrialde asko idatzi behar dira gure Ilargiaren eta Eguzki Sistemaren satelite guztien sorrerari buruz. Eta, beraz, mekanismo berri horrek planeten sateliteen sorrerari buruzko beste teoria batzuen osagarri izan daitekeen prozesu berri bat ekarri digu; eta, aldi berean, gure planeta sistemaren sorreraren hasierako etapa kaotiko horiei buruzko informazioa ere eman ahal digu.
Teoria berri hori denboran mantenduko da edo balioko digu gure Eguzki Sistemako eta sistema horretatik haratagoko beste satelite batzuen jatorria azaltzeko? Denborarekin jasoko dugu horren guztiaren erantzuna; baina, zalantzarik gabe, lagundu egingo digu gure Eguzki Sistemaren dinamika hobeto ulertzen, bereziki planetak sortu ondoko lehenengo etapena.
Erreferentzia bibliografikoa:
Williams, Darren M.; Zugger, Michael E. (2024). Forming Massive Terrestrial Satellites through Binary-Exchange Capture. The Planetary Science Journal, 5, 9, 208–208. DOI: 10.3847/psj/ad5a9a
Egileaz:
Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.
Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko urriaren 28an: ¿Procede la Luna de un intercambio de parejas planetario?
Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.