“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.
Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Zergatik dituzte hegoak pinguinoek ezin badute hegan egin?
Galdera hori egiten duzunean, zerbait harrigarria gertatzen da zeure buruan: barne hausnarketa bat egiten du eta nola pentsatzen duen pentsatzen ari da.
Hain gauza harrigarri horri metakognizioa esaten zaio; zure gogoak linterna bat piztuko balu bezala da, barruan begiratzeko. Gaitasun horri esker, geure burua hobeto ezagutu dezakegu, nola ikasten dugun eta arazoak nola konpontzen ditugun uler dezakegu, baita ikasteko eta pentsatzeko gure modua hobetu ere.
Baina goazen hasierako galderara: nola sortzen dira pentsamenduak? Hori ulertzeko, lehenik eta behin gogoa zer den jakin behar dugu. Gogoa eta garuna gauza bera al dira?
Gogoa eta garunaren arteko desberdintasunak
Garuna organo fisiko bat da, eta sare oso konplexuen bidez seinale elektrikoak bidaliz elkarrekin komunikatzen diren milaka milioi neuronek osatzen dute. Antzinatik, gizakiok uste dugu garuna eta gogoa erlazionatuta daudela. Adibidez, badakigu lehenak kalteak jasaten baditu, adimen gaitasun garrantzitsuak gal ditzakegula, hala nola oroimena, hitz egiteko edo aurpegi ezagunak ezagutzeko gaitasuna.
Bestalde, gogoak ez du forma fisikorik, baina egiten dugun guztiaren atzean dago: pentsatzea, usain bat sentitzea, poza edo tristura sentitzea, dibertigarria den zerbait gogoratzea, erabakiak hartzea edo arreta jartzea. Zuzenean behatu ezin den arren, zientzialariek gure portaera aztertuz eta esperimentuak eginez aztertzen dute, esperientziek gure jokabidea nola aldatzen duten edo gauza berriak nola ikasten ditugun ulertzeko.
Gaur egun, zientzialari askok uste dute garuna eta gogoa ez direla gauza bera, eta azkena lehenengoaren jardueratik sortzen dela. Zure telefono mugikorrarekin eta harekin egin dezakezunaren antzekoa da: deitzea, jolastea, bideo‑deiak egitea edo argazkiak partekatzea. Telefonoa gailu fisikoa den arren, haren funtzioak ez. Esan dezakegu telefonoa hardwarea dela, eta funtzioak, aldiz, softwarea.
Gogoa ikertzen duten psikologo kognitiboek uste dute softwareak bezala funtzionatzen duela. Ez du programa bakarra, baizik eta informazioa prozesatzeko sistema oso bat, elkarrekin lan egiten duten azpisistemez osatua: pertzepzioa, arreta, memoria, emozioak, ikaskuntza, hizkuntza eta erabakiak hartzea, besteak beste. Haien ustez, pentsamenduak prozesu horien jarduera koordinatuaren ondorioz sortzen dira.
Nondik datoz pentsamenduak?
Gure gogoak jasotzen duen informazioa erabiltzen eta antolatzen duenean sortzen dira pentsamenduak. Esperimentatzen dugun guztia (ikusten, entzuten, ukitzen, usaintzen edo sentitzen duguna) prozesatu egiten da eta oroimenean gorde daiteke irudikapen mental gisa. Irudikapen horiek barne aztarnen antzekoak dira: irudiak, oroitzapenak, emozioak, kontzeptuak, gauzak erlazionatzeko moduari buruzko ideiak (adibidez, hodeiek euria iragartzen dute) edo zerbait egiteko moduari buruzkoak (adibidez, bizikletan ibiltzea).
Pentsatzen dugunean, irudikapen horiek aktibatzen ditugu, konbinatu, alderatu, aztertu, ebaluatu edo egoera berrietan imajinatzen ditugu.
Legoren piezen antzera
Pentsamenduak gure esperientzietatik, pertzepzioetatik eta emozioetatik eratorritako piezak konbinatzen dituzten eraikuntza mentalak direlako ideia bat dator psikologia kognitiboaren eta neurozientzia kognitiboaren (garunak prozesu mentalak nola sortzen dituen ikertzen du) teoria garaikide askotan.
Adibidez, txikia zineneko zure logela nolakoa zen gogoratzen baduzu eta egungoarekin alderatzen baduzu, iraganeko eta egungo esperientzien blokeak erabiltzen dituzu pentsamendu hori eraikitzeko. Agian oroitzapena agertu zen zure haurtzaroa gogorarazi zizun zerbait ikusi zenuelako (pieza bat) edo zure lehengo logelaren mira izan duzulako (beste pieza bat), edo, besterik gabe, beste pentsamendu batek oroitzapen hori aktibatu zuelako (beste pieza bat).
Askotan, pentsamenduak bilatu gabe agertzen dira. Gure gogoak pertsona, objektu, leku edo emozio jakin batzuk erlazionatzen ikasi duelako gertatzen da hori.
Motor bat ikusten baduzu, izan zenuen istripu bati buruzko pentsamendu bat etor dakizuke automatikoki, gogoratu nahi ez baduzu ere. Beste batzuetan, ordea, arazo bat konpontzeko, zerbait gertatzeko aukerak ebaluatzeko, plan bat antolatzeko edo erabaki garrantzitsu bat hartzeko kontzienteki pentsatzea aukeratzen dugu.
Hitzen boterea
Gainera, pentsamenduak lotura handia du hizkuntzarekin. Pentsatzen duguna adierazteko hitzak erabiltzeaz gain, askotan, hizkuntzaren bidez, beste pertsona batzuek pentsamenduak eragiten dituzte gure gogoan.
Norbaitek hitz egiten digunean, irudiak, oroitzapenak edo ideiak aktibatzen ditu automatikoki. Adibidez, norbaitek esaten badizu: “Pedro ikusi dut autobusean”, hitz horiek eszena bat, ideia bat edo irudi bat sortzen dute berehala zure gogoan, ahalegin kontziente baten beharrik gabe. Gauza bera gertatzen da liburuak irakurtzen ditugunean. Irakurtzeak gure aurrean ez dauden gauzak sortzea ahalbidetzen digu, beste bizitza batzuk bizitzen edo mundu ikusezinak esploratzen ariko bagina bezala.
Baina kontrakoa ere gertatzen da: hitz egiteak pentsatzea dakar. Hitz egokiak aukeratzeak, zentzua duten esaldiak eraikitzeak edo istorio bat kontatzeak ideiak mentalki antolatzea eskatzen du. Horregatik, hizkuntzak eta pentsamenduak lotura izateaz gain, askotan txanpon beraren bi aldeak izan daitezke.
Izan ere, Jerry Fodor zientzialariak dio biek antzeko arauak eta konbinazioak dituztela.
Zertarako balio dute pentsamenduek?
Pentsatzeko gaitasuna inguratzen gaituen mundura hobeto egokitzen eta besteekin elkarrekin bizitzen laguntzeko garatu da. Pentsamenduak oso tresna ahaltsuak dira: horiei esker planifikatu, aukerak baloratu, ondorioak aurreikusi eta gure aurreko esperientziak erabaki egokiagoak hartzeko erabil ditzakegu. Horri esker, zuzenago joka dezakegu.
Hori gutxi balitz, beste pertsona batzuen lekuan jartzen laguntzen digute, eta nahi duguna ez ezik, besteentzat onena dena ere kontuan hartzen duten erabakiak har ditzakegu.
Adibidez, imajinatu hurrengo asteburuan zer egin erabaki behar duzula: lagunekin irten, bikotekidearekin geratu, ikasi edo, besterik gabe, atseden hartu. Pentsatzean, zure gogoak aukera horiek baloratzen ditu, antzeko egoeretan nola sentitu zinen gogoratzen du eta inplikatutako pertsonak nola senti daitezkeen. Gainera, nahi duzuna eta una horretan behar duzuna ebaluatzen duzu, baita erabaki bakoitzaren balizko ondorioak ere. Horixe egiten dugu pentsatzen dugunean: informazioa erabili bide bat aukeratzeko.
Eta, azkenik, pentsamenduek aukera ematen digute etorkizuna imajinatzeko, gauza berriak sortzeko eta inguratzen gaituen mundua eraldatzeko.
Behin artikulua irakurrita, saiatu galdera honetan pentsatzen: zure ustez, pentsa genezake aurretik nolabait esperimentatu dugun zerbaitekin inolako loturarik ez duen zerbaitetan?
Egileaz:
María del Carmen Sanjuan Artegain Arreta, pertzeptzioa eta motibazioko irakaslea da Euskal Herriko Unibertsitatean (UPV/EHU).
Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Cómo se forman los pensamientos? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com