Kartak mahai joko ezagunenetako eta entretenigarrienetako bat baino gehiago dira. Aitzakia bikaina dira sozializatzeko eta ongi pasatzeko, dela tabernan, dela lagunen etxean, haurrekin, adinekoekin edota karta gutxi izanda ere pareen hordagoa arriskatzen duten lagun lakonikoekin.
Aurreko guztirako, karta sorta bat behar dugu, baina bada aipatu gabe utzi ezin dugun karten erabilera bat: magia. Magoak adituak dira kartak manipulatzen, eta, gaur egun, trukotik harago doaz: duela urte batzuetatik hona, korronte gazte eta urbano batek, cardistry delakoak, diseinu bereziak eskatzen ditu kartetan. Cardistry terminoa card (karta) eta artistry (artea) hitzen elkarketa da, eta barnean hartzen ditu trebetasun artistikoa, «kartaren artea», kartak esku batekin nahastea, piloa ebakitzea, abanikoak, kaskadak eta jaurtiketak, ahal dela, piloa ordenarik gabe jirabiraka eta lurrean amaitu gabe.
Magia existitzen denetik existitzen da cardistrya. Kartomago guztiek egiten dute florituraren bat kartekin. Emanaldien maila gero eta handiagoa da, eta kartak manipulatzea berez bihurtzen da arte, trukoa alde batera utzita. Diseinu originalak eta bisualki oso erakargarriak sortzen dira, emaitza zirraragarriak lortzeko, eta teknika bakoitzaren eta karten mugimendu bakoitzaren irudiak kontuan hartuta diseinatzen dira ilustrazioak. Horrela, efektu artistiko oso deigarriak sortzen dira. Argi dago, halaber, karten materialak egokia izan behar duela kartak ondo maneiatzeko.
Bideoa: Manuela Rud cardistriana.
Baina itzul gaitezen karten ohiko erabilerara eta fabrikaziora, eta, zehazki Espainian historikoa den enpresa batera: Heraclio Fournierrek Gasteizen sortu zuen karta fabrika.
XIX. mendearen amaieran, gizonak baino askoz emakume gehiago zeuden karta fabrikan lanean. Fabrikazioaren eta azken produktuaren berrikuspenaren prozesuko hainbat puntutan egiten zuten beren lana. Karta fabrika 1870. urtean ireki zen, eta 2021ean 150. urteurrena ospatzen ari dira, 2020an, pandemia zela eta, ezin izan baitzuten. Hori dela eta, Heraclio Fournier Museoak bere lantegietako emakumeak omendu ditu haien lana goraipatzen duen erakusketa batekin.
Berdintasunezko lan eskubideen arloan bidea ireki zuten langile horiek ikusgai egiteko helburu berarekin, Aritza Saenz del Castillo Velasco Euskal Herriko Unibertsitateko ikertzaileak liburu hau argitaratu du: Emakume kartagileak. Memoria bizia / Naiperas. Una memoria viva. Bertan, garai hartan fabrikan lan egin zuten emakume ugariren testigantzak biltzen dira. Heraclio Fournierren fabrikaren lehenengo urteetan ez zegoen ondo ikusia emakumeek etxetik kanpo lan egitea, eta are gutxiago industrian. Saenz del Castillok dioen bezala, emakumeen lan produktiboa mehatxu soziala zen, naturaren aurkako erasoa. Hala ere, kartagileek lan munduan lekua egiteko modua aurkitu zuten. Duela gutxi arte ez genekien gehiegi haiei buruz, ez haiei ez hiri askotako ekonomia funtzionarazten zuten beste hainbat langileri buruz, une hartan emakumeek ezin baitzuten ugalketa funtziotik harago joan. Badakigu ekonomia, neurri handi batean, emakumeek historian zehar egin duten doako zaintza lanean oinarritzen dela. Lan esparru arautuan sartu zirenean ez zuten ez aitorpenik ez laguntza erantzukiderik izan etxean. Eta esan gabe doa lantokian ere ez zeudela euren eskubideak aitortuta.
Bideoa: Fournierreko emakume kartagileak, hiriko nortasunaren ikur (Egilea: Arabako Alea)
Karta fabrikan, lanpostu guztietan zegoen generoaren araberako bereizketa horizontala eta bertikala. Emakumeak enplegatu zituzten «emakumeen lanbide osagarriak» egiteko, baita kartak inprimatu aurreko eta ondorengo zereginetarako ere: kartulina hautatzea, bernizatzea, kartak moztea, karta sortak berrikustea, kutxatilak egitea eta paketatzea. Azpimarratu behar da beren egitekoa funtsezkoa izan zela karta sorten kalitate-maila gorena mantentzeko. Denborarekin, administrari eta ilustratzaile lanetan ez ezik, laborategi kimikoetan, fotokonposizioan eta inprimaketa makinetan ere aritu ziren.
Fournierren karta fabrika familia handi bat bezalakoa zen. Enpresa ez zen lanerako toki bat bakarrik, sozializatzeko, prestakuntza jasotzeko, aisialdirako eta kulturarako toki bat ere bazen. Gainera, langileen osasuna zaintzen zuten bertan, bai eta morala eta erlijioa, etxebizitza, gizarte prestazioak eta kirola ere. Eta ezin dugu ahaztu enpresan arnasten zen aire paternalista.
Baina Espainiako industria etaparen hasieran, emakumeen lana oso prekarioa zen. Bigarren mailako lanbidetzat jotzen zen, lan ingurune askotan gehiengoa baziren ere. Bi arrazoi nagusi zeuden emakumeak kontratatzeko: alde batetik, zorrotzak, tematiak, behatzaileak eta arduratsuak zirelako, eta, bestetik, soldata txikiagoak ordaintzen zitzaizkielako. Karrera profesional luzeko emakumeek jornalarien –fabrikara sartu berri ziren gizonen– soldata berdina jaso zezaketen, eta ez zuten kategoria aldatzeko eskubiderik.
Gainera, Gerra Zibila amaitutakoan, diktadurak espazio publikotik atera zituen emakumeak, eta Bigarren Errepublikan ezarritako berdintasun lege guztiak indargabetu zituen. Horrela, Lanaren Foruak (1938), alegia, lanaren arloko legedia frankistaren bizkarrezurrak, lantegia eta fabrika uzteko eta etxera itzultzeko agindu zien emakumeei, «emazteen eta amen eginbeharra bete zezaten».
Fournierren, ezkontzeko nahitaezko absentzia baimenik ezarri ez bazen ere, 25 eta 29 urte arteko kartagile askok erretiroa hartu zuten ezkontzeko, eta konpentsazio ekonomiko txiki bat zuten. Ondorioz, 30 urtetik gorako emakumeak lan indarraren % 20 ziren. Hala eta guztiz ere, Fournierren fabrikak emakumeak kontratatzen jarraitu zuen, «Gasteizen bizitzea garestia zenez, euren familiei baliabideak emateko». Kartagileek erregimenak bultzatutako imajinarioa hautsi zuten. Etxera zeramaten soldata, askotan, familiaren ekonomiaren oinarria zen.
Emakume ezkonduek lan egiten jarraitu nahi zuten. Konturatu ziren, gizonen mende egoteari uzteko, funtsezkoa zela beren bizi proiektua karrera profesional bati lotuta eraikitzea. Familia eta lantegia uztartu nahi zituzten. Langilearen irudia aldarrikatu zuten: beren bikotekideek bultzatutako estereotipo asko bidegabeak zirela konturatu ziren, soldata diskriminazioa salatzen hasi ziren eta lanpostuak berrikustea eskatu zuten. Gainera, etxeko lanak eta lan profesionalak uztartzeko neurriak eskatu zituzten, baita haurtzaindegiak fabriketan eta lan baldintza hobeak ere. Lan baldintza horiek, gaur egun, oinarrizko eskubideak dira, eta haien borrokari esker balia ditzakegu. Autokudeaketa oso garrantzitsua bihurtu zen beren bizi proiektuaren eraikuntzan, eta bazekiten ekonomia iturri bat behar zutela hori lortzeko.
1950eko hamarkadaren bigarren erditik aurrera, emakumeen eskulanaren eskariak gora egin zuen. Horrek emakumeen rola aldatzea ahalbidetu zuen, eta lantegietan beste lan batzuk egiten hasi ziren. Fournierren, beste lanpostu eta kargu batzuk izateko aukera gehiago lortu zituzten. Proiektu eta Marrazketa Zerbitzua nabarmentzen da, bertan, genero kontuen gaineko pentsaera aldatu egin baitzen. Langileak ordezkatzen zituzten erakundeetan ere sartu ziren.
Kartagileak urrutira iritsi ziren, eta, gainera, 1976ko lehen hilabeteetan, Gasteizen, greba giroa piztu zen. Batzuk diktaduraren aurkako oposizioan sartu ziren, eta 1976ko martxoaren 3ko mobilizazioetan ere aktiboki parte hartu zuten. Egun hartan egin zen Fournierren fabrikako lehen greba.
Mobilizazio horiei eta lortutako eskubideei esker, emakumeek lantegietan jarraitu dute, eta, bereziki, karta fabrikan, non teknologiak aurrera egiten duen eta inklusioa enpresaren printzipioa den. Emakumeek egindako ekarpenak modu positiboan aitortzen eta baloratzen dira: kartak egiteko materialen azterketa bakoitzaren atzean dagoen zientzia, diseinuak egiteko sormena eta teknologia, koloreak finkatzeko kimika eta bernizak, bai eta prozesua kalitate kontroletatik gainbegiratzea ere, horietan, asko balioesten baitziren –eta baitira– «ezaugarri femeninoak».
Esparru honetan oraindik asko dago egiteko estereotipoei eta genero rolei dagokienez, baina emakumeek beren gizonezko lankideek dituzten gaitasun berberekin diseinatzen eta fabrikatzen dituzte karta jokoak. Mus jokalari adituak izan daitezke, edo gauza ederrak egin ditzakete kartak hegan eginarazita. Kartagileen liburuko hitzaurreak Pamela K. Metz eta Jacqueline L. Tobin aipatuta dioenez:
«Orain isiltasuna hautsi da; koru bat goratu da. Emakumeak hitz egiten ari dira».
Egileaz:
Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.
Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko azaroaren 16an: “Naiperas“.
Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.