Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Biologia
Euskal Herrian ezagutzen diren anfibio espezieen erdiak mehatxatuta daude, eta %28 galzorian. Aranzadi zientzia elkarteko Herpetologia Saileko Ion Garin biologoak azaldu du mundu mailako eboluzioaren isla dela Euskal Herriko egoera, anfibioek gainbehera globala bizi baitute. Nabarmendu du gainbehera horren erantzule nagusia habitaten suntsiketa dela, eta bereziki, hezeguneena. Hezeguneak desagerrarazi dira historian zehar, leku horiei ez zitzaielako baliorik ematen gizartean. Ez da meatsu bakarra ordea; espezie inbaditzaileak haien inguruetan askatzeak ere eragina izan du anfibioen gainbeheran, eta hainbat gaixotasun zabaldu izanak ere haien populazioak arriskuan jarri ditu. Informazio gehiago Berrian: Apaltzen ari diren korrokak.
Geologia
Blanca Martinez geologoa jangarriak eta sendagarriak diren mineralen inguruan aritu da Zientzia Kaieran. Mahaiko gatza adibidez, sodio kloruroa (NaCl) besterik ez da, eta gero eta ohikoagoa da kaltzio askoko elikagaiak aurkitzea, hala nola esnea edo galletak. Sendagaiei dagokienez, digestioa egiteko garaian arazoren bat baldin badugu, antiazido sendagaia hartu ohi dugu. Bada, sendagai horren osagai nagusietako bat kaltzio karbonatoa da. Hortzetako pastetan ere mineralak daude eta ardoa egiteko prozesuan ere erabiltzen dira, beste hainbat aplikazioren artean. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Eta mineral sendagarriak.
Garrotxako bulkanismoa Iberiar penintsulako gazteena izan zela frogatu du nazioarteko ikerketa batek. Tartean Burgosko Unibertsitateko Eneko Iriarte Avilés aritu da lanean, eta azaldu du eremu horretako bulkanismoa duela 8.300 urtera arte gertatu zela; orain arte, duela 13.000 urte inguru amaitu zela uste zen. Besteak beste, jarduera bolkanikoak landare- eta laku-ekosistemetan izandako eragina aztertu dute, eta, azaldu dutenez, klima-aldaketa bortitz batzuk ere izan ziren. Gainera, Fluvià ibaiaren erregistro sedimentarioan hainbat adierazle geologiko eta biologiko aztertu dituzte, eta azken 14.000 urteetako bilakaera paleoklimatikoa argitu dute informazio horrekin. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian: La Garrotxako bulkanismoa, Iberiar penintsulako gazteena.
Kimika
Piper minek duten mingarritasunaren jatorria kapsaizinoide izeneko konposatu batzuetan dago. Horien artean garrantzitsuena kapsaizina da. Piper min bat jatean, konposatu hauek lotu egiten dira ahoko mukosan dauden errezeptore batzuetara. Errezeptore hauek bero eta abrasio fisikoa hautematen dute, eta horregatik sortzen da sumindura-sentsazioa. Alabaina, min horrek ondoren endorfinak askatzea eragiten du, eta horiei esker, ongizate-sentsazio atsegina sentitzen da azkenik. Dituen ezaugarri horiengatik, kapsaizinak aplikazio ugari ditu, besteak beste sendagarriak sortzeko. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Piper minen atzean dagoen zientzia.
Eraikuntza
Gaur egun, eraikinen kontsumoaren % 50 berokuntzarako eta hozteko erabiltzen da. Hori ikusita, energia-eraginkortasuna hobetzeko hainbat neurri hartu daitezke. Neurri horien bidez, energia-aurrezpena eta energia-eraginkortasuna sustatu daitezke, eta baita iturri berriztagarrietatik sortutako energiaren erabilera sustatu ere. Neurri horiek eraikinen birgaitze energetikoaren prozesuen bidez aplikatu daitezke, eta prozesu horietako bat da, adibidez, eraikinaren inguratzailea edo fatxada termikoki isolatzea. Gai honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran: Euskal Autonomia Erkidegoko eraikinen birgaitze energetikoa.
Teknologia
Litioaren ordez magnesioa duen bateria baten prototipoa aurkeztu du CIDETEC Energy Storagek. Gaur egun, litio-ioizko bateriak erabili ohi dira garraioa elektrifikatzeko edo energia berriztagarriak biltegiratzeko, baina naturan litio gutxi dago. Arazo horri konponbidea emateko asmoz, magnesioa erabili dute proiektu horretan litioaren alternatiba modura. Bestelde, bide-orri bat ere proposatu dute, sistemaren prestazioak nabarmen hobetuko lituzketen material berriak garatzeko eta inplementatzeko. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.
Osasuna
Azukrearen ordezko gozagarriak ez erabiltzea gomendatu du Osasunaren Mundu Erakundeak. Azaldu dutenez, pisua kontrolatzeko ez da gomendagarria mota horretako gozagarriak erabiltzea, hala nola aspartamoa, sakarina edo estebia. Erakundeak orain arteko ebidentzien berrikuspen zabal bat egin du, eta bi ondorio atera dituzte: batetik, ikusi dute gozagarri horiek ez direla eraginkorrak epe luzera gorputzeko gantza murrizteko. Bestetik, denbora luzez erabiltzen badira, ondorio kaltegarriak izan ditzaketela ere ondorioztatu dute, hala nola, 2 motako diabetesa eta gaixotasun kardiobaskularrak. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Gazteen osasun mentaleko arazoek lotura zuzena daukate elikagai eta edari ultraprozesatuen kontsumoarekin, UABko azterketa batek ondorioztatu duenez. 13 eta 18 urte bitarteko 500 nerabe ingururen ohiturak aztertu dituzte eta hauen %26,2k arazo psikosozialen bat du. Gazteen batez besteko kontsumoa 7,7 elikagai ultraprozesatukoa da (gehiene bat hestebeteak, galletak eta haragi prozesatuak). Aldiz, fruta eta barazkien kontsumoa egunean batez beste 1,93 erraziokoa da, gomendatutako bost errazioetatik «oso urrun». Datu guztiak Gara egunkarian: Janari ultraprozesatuak eta gazteen osasun mentaleko arazoak lotu ditu azterketa batek.
Astronomia
Planeta bati eta haren izarrari ‘Su’ eta ‘Gar’ izenak jartzea onartu du Nazioarteko Astronomia Batasunak. Orain arte Gliese 486 eta Gliese 486b izenak zituzten James Webb espazio teleskopioaren bitartez aurkitutako elementu horiek. Alabaina, Nazio Batuen Erakundeak 2022-2032ko tartea Hizkuntza Indigenen Hamarkada izendatu duenez, hizkuntza indigenetako izenak proposatzea deitu duten. Besteak beste, planeta topatu zuen taldeko Jose Antonio Caballerok egin zuen ‘Su’ eta ‘Gar’ deitzeko proposamena, eta erruz aukeratu zituzten beroarekin loturiko izenak, tenperatura beroak baitituzte. Lehenbiziko aldia da planeta batek eta bere izarrak euskarazko izenak dituztela. Berri honen inguruko informazio gehiago Sustatun, Alea aldizkarian, Garan eta Berrian irakur daiteke.
Egileaz:
Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.