Hizkuntza bat zaila izan daiteke?

Cecilia Fernández-Altonaga

Hainbat aldiz entzun dugu euskara ikastea zaila dela, badakizue, “aditz klase pila, hitzak beste mila…” Izan ere, euskaraz aditza bukaeran doa, hitzak oso luzeak (as-per-tze-ra-ino-ko-ak) izan daitezke eta aditz-komunztadura sistema konplexuegia omen da. Beste hainbatetan entzuna dugu, ordea, ezetz, hizkuntzak ez direla ez zailak eta ez errazak. Horrek zer esan nahi ote du, guztiek zailtasun maila bera dutela? Hala pentsatu nahiko genuke agian, baina gure intuizioak esaten digu errazago egingo zaigula katalana ikastea urduera baino.

Hizkuntzen zailtasuna ikerketaren eremura ekarriz gero, gaiak hainbat ertz dituela konturatuko gara. Alde batetik, irakurleak ziurrenik jakingo duen moduan, ezin da ukatu hizkuntza bat, bere horretan, zail edo erraz gisa irudikatzea ideologia kontu bat ere badela, hizkuntza-ideologia kontu bat. Askotan, gutxietsi nahi diren hizkuntzak zailtzat aurkezten dira, exotizatu egin dira, eta jokabide ilogikoak edo primitiboak dituztela argudiatzen da euren zailtasuna azaltzeko. Diskurtso hauek —lilurarik ez— hizkuntza batzuek besteen aldean duten pribilegio-egoera justifikatzeko erabiltzen dira, eta, zoritxarrez, oso txertatuta jarraitzen dute gure gizartean (honen inguruan, ezinbesteko erreferentzia da Moreno Cabreraren La dignidad e igualdad de las lenguas: crítica de la discriminación lingüística lana).

Aurreiritzi hauek, bada, horixe baino ez dira, aurreiritziak, eta ez dute oinarri zientifikorik batere. Izan ere, gutxietsitako hainbat hizkera ikertu izan direnean, haien hizkuntza-egitura beste edozein hizkuntza naturalena bezain ordenatua eta sistematikoa dela ikusten da (bestalde, hizkuntzak logikoak direlako ustea okerra da edozein hizkuntza naturaletarako, logiko hitzaren zentzu teknikoan behintzat). Hala, adibidez, 70eko hamarkadan, William Labov soziolinguistak Estatu Batuetako hiztun-komunitate beltzen hizkera —African American Vernacular English izenez ezagutu ohi dena— aztertu zuen Language in the Inner City (1973) liburuan. Bertan frogatzen zen ingeles hondatutzat (broken English) hartzen ziren hainbat egitura ez zirela akastunak, ingelesa ondo ikasi ez izanaren emaitza, baizik eta arau bati jarraitzen ziotela, eta beraz, ingelesaren aldaera bat osatzen zutela.

Azter dezagun adibide bat. Ingelesik ikasi baduzu noizbait, adibide honek ziurrenik gaizki emango dizu belarrira:

Horren ordez, nahiago izango duzu segur aski (2) bezalako egitura:

Alegia, lehen adibidean aditza (zehazki be aditza, gure euskarazko izan-en kidekoa) falta dela sumatuko duzu. Baina, inoiz pentsatu duzu zer egiten duen be/izan aditz horrek hor? Bada ezer gutxi, ez bada aurretiaz genekien zerbait berretsi. Izan ere, aditz hauek ez dira, ohiko aditzak bezala, gertaera bat adierazteko erabiltzen. Horren ordez, bi terminoren arteko baliokidetasuna adierazten dute gramatikalki. Hauei kopula aditzak deitu izan zaie eta ikusi berri dugun bezala, ez dira ezinbestekoak ere. Horregatik ez zaizu ulergaitza egin (1) adibidea eta horregatik beragatik ere, hainbat hizkuntzatan ez da aditzik behar egitura hauetan, hizkuntza horietako gramatikak ez du halakorik eskatzen. Hala da, adibidez, hungarieraz, edo tamazight hizkuntzan edo, (3) adibidean erakusten den bezala, hebreeraz:

Hortaz, ezer berezirik ez afro-amerikar ingeles hizkeran. Bestalde, hizkera honek badu be aditzaren erabilera bat ahalbidetzen duena ingeles estandarrak adierazi ezin dezakeen ñabardura bat egitea. Erreparatu (4) eta (5) perpausei:

Konturatuko zinenez, (4) adibidean, goiko (1) perpausean bezala, kopularik edo lotura-aditzik ez da ageri. (5) adibidean ordea, be forma agertu zaigu. Eta zertan datza desberdintasuna? Bada, glosan ikus dezakezun bezala, aditz-aspektuan: (4) adibideak orainaldi puntukariari egiten dio erreferentzia, hots, hizlaria hitz egiten ari den momentuan bertan dago lanpetuta Martin. Aldiz, (5) adibidean, ohikotasuna adierazten da, Martin lanpetuta egon ohi dela, alegia. Ingeles estandarrean, ordea, aditza berdin-berdin komunztatzen da kasu bietan, eta ñabardura bestelako elementuek (right now ‘oraintxe’ vs. sometimes ‘batzuetan’) adierazi behar dute:

Hara non kasu batzuetan afro-amerikar aldaera konplexuagoa izan daitekeen prestigio gehiago duen ingeles estandarra baino. Hizkera horrek, beste edozein giza hizkerak bezala, ez baitu primitibotik ezer. Izan ere, hizkuntzaren egitura aurreiritzirik gabe ikertzen hasten garen unetik, agerian geratzen da guztiok ahalmen bera daukagula hizkuntzari dagokionez.

Baina horrek berriro gakartza galdetzera hizkuntza bat bestea baino errazagoa iruditu beharko ote litzaigukeen. Hizkuntza-eskolan alemana eta italiera ikasten ibili bazara, eta alemana zailagoa iruditu bazaizu, aurreiritzi eta ideologien eraginagatik baino ez da? Bada, hemen ere, ikerkuntzak erakutsi digu ziurrenik hori ere ez dela guztiz horrela. Izan ere, hizkuntza bat zailagoa edo errazagoa iruditzen zaigun gure abiapuntuaren araberakoa izaten da.

Hala, norbanakoaren abilezia gorabehera, oro har, ikasi behar dugun hizkuntza zenbat eta antzekoagoa izan gure jatorrizko hizkuntz(et)atik, errazagoa egingo zaigu ikastea. Hori nola gertatzen den guztiz argi ez badago ere, psikohizkuntzalariek uste dute gure garunak transferentzia bat egiten duela hizkuntza berri bat ikasi behar duenean (hori zehazki nola gertatzen den darabilgun teoriaren araberakoa da, dena den). Aurretik zekizkien hitzak eta egiturak ekarri egin nahi izaten ditu hizkuntza berrira, haiek nahikoa izango diren esperantzarekin. Bi hizkuntza ez dira guztiz berdinak izaten, ordea, eta helduak garenean, lanak izaten ditugu berdinak ez diren egiturak ikasten. Hala, modu oso orokorrean esanda, ikasi beharreko hizkuntzak zenbat eta egitura desberdin gehiago izan gure lehen hizkuntz(ar)ekin alderatuta, zailagoa irudituko zaigu geure egitea.

Horregatik beragatik, gaztelaniaz edo frantsesez badakizu, zenbait erraztasun aurkituko dituzu italierara hurbiltzerakoan. Hizkuntza hauen jatorri komunari esker, forma bera edo bertsua dute hainbat hitzek (kognatuak deitzen zaie halakoei), adibidez, gaztelerazko lengua, frantsesezko langue eta italierazko lingua erraz ikasiko dituzu. Egiturei begira jarrita ere, hainbat egitura antzekoak direla antzemango duzu. Adibidez, galdera mota batzuk berdin egiten dira hiru hizkuntzetan:

Beste hizkuntza batzuetan, ordea, askoz gehiago izango dira gureaz bestelako egiturak eta ahalegin handiagoa eska dezake halakoak helduaroan ikasteak. Adibidez, erreparatu galesezko egitura honi:

Ikus daitekeenez, galesezko perpaus honetan, aditza da lehen tokian agertu behar dena, ondoan subjektua duela eta gero osagarri zuzena. Hizkuntza hau ikastean, bada, adi-adi egon beharko dugu, gurea ez bezalako osagarri-hurrenkera baitauka (euskarak, besterik ezean, subjektua-osagarria-aditza hurrenkera izan ohi du).

Dena den, hizkuntzak ikasterakoan ere, guztia ez dago aurrez emana: ikertzaileek, irakasleek bezainbat, ikusi dute beste hainbat faktorek ere eragina izan dezaketela ikasteko erraztasunean. Horien artean aipatu daitezke adina, testuinguru soziala, ikasteko metodoa, eta baita, nola ez, motibazioa ere. Bai, aspalditik ezaguna da hizkuntza ikasteko gogoa izateak erraztu egin dezakeela ikasketa-prozesua. Motibazio hori era askotakoa izan daiteke, besteak beste, integratzeko nahia, ikasten ari garen hizkuntza erabiltzen duen komunitatearekiko interesa edo lanerako behar izatea. Gainera, ematen du zenbat eta gogo handiagoa izan hizkuntza bat ikasteko, antsietatea gutxiago eta norberaren gaineko konfiantza handiagoa izaten dela.

Hortaz, badakizu, hizkuntzak ikasteko orduan, aurreiritziak albo batera utzi, ikasiko duzun hizkuntzak zure hizkuntz(ar)ekin zer duen berdin eta zer desberdin identifikatu eta gogo handiz ekiozu, hizkuntza bakoitzaren atzean mundu oso bat baitago noiz aurkituko zain!

Oharra:

Glosetarako laburdura hauek erabili dira: 3 = hirugarren pertsona; DET = determinatzailea; M = maskulinoa eta SG = singularra.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Erdozia, Kepa eta Sanahuja, Noèlia (2021). Bigarren hizkuntzen ikasketa-prozesua. Kepa Erdozia et al. (arg.), Bi hizkuntza garun bakarrean: euskal psikohizkuntzalaritzaren ekarpenak eta erronkak (15-32). UEU eta UPV/EHU.
• Fernández, Beatriz (2016). Euskera para castellanohablantes. Erein.
• King, Gareth (1993). Modern Welsh: a comprehensive grammar. Routledge.
• Moreno Cabrera, Juan Carlos (2000). La dignidad e igualdad de las lenguas: crítica de la discriminación lingüística. Alianza Editorial.
• Tragant, Elsa eta Muñoz, Carmen (2000). La motivación y su relación con la edad en un contexto escolar de aprendizaje de una lengua extranjera. Carmen Muñoz (arg.), Segundas lenguas: adquisición en el aula (81-92). Ariel.
• Trudgill, Peter (1995 [1974]). Sociolinguistics: an introduction to language and society. Penguin Books.
• Labov, William (1973). Language in the Inner City: studies in the Black English Vernacular. University of Pensylvania Press.

---

Egileaz:

Cecilia Fernández-Altonaga Euskal Ikasketetan graduatua da eta gaur egun doktoregoa egiten dabil UPV/EHUko Gogo Elebiduna ikertaldean eta IKER-UMR 5478 laborategian (Euskara eta euskal testuen ikerketa gunea).