Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Fisika
Higgsen eremua, partikulen fisikaren oinarrizko osagaia, unibertsoaren “musika tresna kuantikoa” bezala uler daiteke. Eremu honek oinarrizko partikulen masak sortzen ditu erresonantzia maiztasunak aldatuz. Bibrazio hauek gitarraren sokak bezala funtzionatzen dute: partikula bakoitza bere eremuaren barruan kulunkatzen da, masa definituz. Higgsen eremuaren leheneratze efektuak erresonantzia maiztasunak areagotzen ditu, partikulen masa eraginez. Ideia hau eremu kuantikoaren teorietan eta 2012an aurkitutako Higgsen bosoiaren esperimentazioan oinarritzen da, eta argitzen du nola bihurtzen den unibertsoa musika tresna baten antzeko sistema dinamiko bat. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Purnima Sinha Kalkutako Unibertsitatean fisikako doktoregoa eskuratu zuen lehen emakumea izan zen, X izpien difrakzioa erabiliz Indiako buztinen kristal egiturak aztertuz. Baldintza mugatuetan egindako ikerketak Nature aldizkarian argitaratu zituen, eta gero buztinaren eta DNAren egitura aztertzen jarraitu zuen Stanforden. Zientzia eta artea uztartuz, zeramika eta musika landu zituen, eta tokiko hizkuntzetan zientzia hedatzea sustatu zuen. Bere senarrarekin komunitate tribalen hezkuntza bultzatu zuen. Zientziari eta arteei buruzko liburu asko idatzi zituen, ingelesez zein bengaleraz. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.
Osasuna
Ikerketa batek ondorioztatu du lo patroi irregularra izateak bihotzeko arazoak izateko arriskua % 26 handitu dezakeela. Erritmo zirkadianoak eten egiten direnean, metabolismoan eta immunitatean nahasmenduak gerta daitezke, eta horrek osasun fisiko eta mentalari eragin diezaioke. 72.269 pertsonaren datuak aztertuta, ikusi dute loaren erregulartasunak osasunari mesede egiten diola, baita bihotzeko gaitzak, depresioa eta antsietatea saihesteko ere. Zientzialariek gomendatzen dute ohera joateko eta esnatzeko ordutegi finko bat mantentzea, baita asteburuetan ere, osasun onurak maximizatzeko. Informazioa Zientzia Kaieran.
AEBn egindako ikerketa batek frogatu du sexismoak adineko emakumeetan galera kognitiboa bizkortzen duela, bereziki emakume beltzetan. Estatu sexistenetan jaiotako emakumeek 9 urte gehiago zahartzea bezalako galera dute garunean. Aurretik, 2023ko ikerketa batek ere erakutsi zuen genero-desoreka handia duten herrialdeetan emakumeen kortexa meheagoa dela. Faktore ekonomikoek eta hezkuntzak ere eragina dute. Ikertzaileek adierazi dute sexismoa egiturazkoa dela eta desberdintasun sozialak orekatzeak alzheimerraren prebalentzia murrizten lagun dezakeela. AEBn alzheimerra duten pazienteen bi herenak emakumeak dira. Datuak Elhuyar aldizkarian.
Endometriosia min pelbikoa, antzutasuna eta bestelako sintomak eragiten dituen gaixotasuna da (dismenorrea, dispareunia, disuria). Tratamenduak sintomen hobekuntzan oinarritzen dira, ikuspegi multidiziplinarrarekin (medikuntza, nutrizioa, psikologia eta fisioterapia). Fisioterapiak mina arintzea, adherentziak askatzea eta bizi kalitatea hobetzea bilatzen du, teknikak ezberdinak erabiliz: masoterapia, TENS, eta arnas teknikak, besteak beste. Azterketek hobekuntza erakutsi dute, baina ikerketa gehiago behar da eraginkortasuna berresteko. Azalpenak Zientzia Kaieran.
Teknologia
Manhattan Proiektuan, kalkulu konplexuak egiteko baliabide konputazional mugatuak erabili ziren, baina antolakuntza berritzaileak eta giza talentuak eraginkortasuna ziurtatu zuten. Gehienbat emakumeek osatutako “giza ordenagailuek” Marchant kalkulagailu elektromekanikoak eta IBM 601 tabulagailuak baliatu zituzten. Richard Feynmanek kalkulu prozesuak optimizatu zituen, lanak urratsetan banatuz eta giza taldeak eta makinak lehiatuz. Horrek produktibitatea handitu eta erroreak minimizatu zituen. Emakumeen ekarpena funtsezkoa izan zen, eta sistema horrek ondorengo konputazio modernoaren oinarriak jarri zituen. Informazio guztia Zientzia Kaieran.
Klima-aldaketa
NASAko ikertzaileek ondorioztatu dute hodeien estaldura etengabe murrizten ari dela azken 20 urteetan, Terra satelitearen datuen arabera. Kalkuluen arabera, hamarkada bakoitzean % 1,5 gutxitu da, bereziki ekuatore inguruan eta latitude ertainetan. Hodeien galeraren arrazoia ez dago argi, baina litekeena da atmosferako zirkulazio-aldaketekin lotuta egotea. Zientzialariek ohartarazi dute joera honek klima-aldaketa areagotzea ekar lezakeela, eguzki-erradiazio gehiago Lurrera iristea ahalbidetuz eta berotze globala bizkortuz. Datuak Elhuyar aldizkarian.
Mikrobiologia
H5N1 birusak mutazio bat baino gehiago behar ditu gizakietan pandemia bat eragiteko. Nahiz eta laborategiko ikerketa batek hemaglutininaren mutazio batek birusaren giza errezeptoreetara lotzea errazten duela erakutsi, ez da nahikoa. Birusak oraindik hegaztietan du eragin handiena, baina ugaztunak ere infektatu ditu. Gizakien artean, kasu gehienak behien bidez gertatu dira, eta pertsonen arteko kutsadura ez da frogatu. Arriskua espezie bitartekariren bat infektatzean legoke, horregatik Osasun Bakarra estrategiaren beharra azpimarratu dute zientzialariek. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.
Egileaz:
Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.