Neurozientziatik abiatuta, gizakiaren eboluzioa izango da mintzagai Eboluzioa eta Neurozientziari buruzko VI. jardunaldian

Haurdunaldian eta amatasunean burmuinean ematen diren aldaketak, estresa bizirauteko estrategia bat izatetik gure osasunari kalte egin diezaiokeen elementua nola bilakatu den edota suizidioak gure espeziearen garapen ebolutiboan zer nolako garrantzia izan duen izango dira, besta hainbat gaiez gain, Eboluzioa eta Neurozientziari buruzko VI. Jardunaldia nazionalean mintzagai.

Izan ere, eboluzioaren eta neurozientziaren inguruan hausnartzeko helburuarekin, hainbat aditu bilduko dira UPV/EHUko Bizkaia Aretoan Eva Garnica eta Pablo Malo Bizkaiko Osasun Mentaleko Sarearen kideek gidatutako eta erakunde horrek, Euskal Herriko Unibertsitateko Kultura Zientifikoko Katedrarekin batera, apirilaren 25 eta 26an antolatutako ekitaldian.

Ekimena, lehen aldiz, 2017. urtean antolatu zen eta, ordutik, psikiatria, psikologia, biologia eta hainbat jakintza-arloko adituentzat ezinbesteko topagunea bihurtu da. Horretaz gain, giza portaera ikuspegi eboluzionista batetik aztertzeaz gain, publiko orokorrari zuzendutako dibulgazio tresna ere bada.

Izen ematea Sarrera doakoa izango da, baina hitzaldiak bertatik bertara jarraitu nahi badira izena eman behar da. Inskripzioa egiteko epea martxoaren 25ean zabalduko da eta kzk.ehu@gmail.com helbidera mezua bidali behar da izen-abizenak eta lantokia zehaztuz. Horretaz gain, jardunaldia streamingez jarraitzeko aukera ere egongo da EITBren Kosmos kanalaren bitartez.

OSTEGUNA 25

16:00-16:30: Jardunaldiaren irekiera: Eva Garnica eta Juan Ignacio Pérez Iglesias

1. MAHAIA: Deserosotasuna behar dugu?

16:30-17:00: Antonio Rodriguez Hidalgo: “Hezurrak, dieta eta soziabilitatea: ehizaren rola giza eboluzioan”.

Giza leinuaren funtsezko aldaketetako bat dietan haragia eta koipea sartzea izan da. Gure eboluzio-lerroko primateek jauzi hori nola eta noiz egin zuten argitzea zaila bada ere, historiaurreko arkeologiak erakusten digu ehiza jarduera erregularra izan zela animalia-jatorriko elikagaiak eskuratzeko modu nagusia duela 2 milioi urtetik hona. Ohiko harraparitzaren bidez bakarrik posible den haragi askoko dieta bat lagungarria izan zen gure garunaren hazkunderako, gure hortzeriaren murrizketarako, gure jarrera tentearen garapenerako eta zangoen luzapen eta aldakaren posiziorako, distantzia luzeak egiteko gai zen lokomozio batean. Garapen teknologikoan ere eragina izan zuen, haragia prozesatzeko beharraren ondorioz sortu baitziren tresnak. Baina, batez ere, ehizak eragina izan zuen gure portaera sozialean, lehenengo ehiza kooperatiboa izan zelako eta ehizakiak taldeko kide guztien artean banatu behar zirelako.

Horrek berebiziko garrantzia du, ehiza eta soziabilitatea gizakiaren eboluzio-prozesu guztia piztu eta bizkortzen duen zirkulu bertutetsu baten parte baitira. Ehizak egin gintuen edo, behintzat, modu erabakigarrian lagundu zuen gure eboluzioan.

Hizlaria: Rodriguez Hidalgo Kuaternarioko Historiaurrean eta Arkeologian doktorea da Tarragonako Rovira i Virgili Unibertsitatean Historia Naturalaren Museo Nazionalean (Paris). Gaur egun Ramón y Cajal ikertzailea da Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Gorenean (Meridako Arkeologia Institutua, IAM-CSIC). Atapuercako Ikerketa Taldeko kidea da 2003tik, eta historiaurreko aztarnategietan lan egin du Tanzanian (Oldupaiko eztarria), Marokon (Ain Bni Mathar-Guefäiteko arroa), Georgian (Dmanisi), Estatu Batuetan (Folsom) eta Europako hainbat herrialdetan (Frantzia, Erresuma Batua, Polonia eta Espainia). Bere ikerketa historiaurreko gizakien biziraupen-estrategien bilakaeran zentratzen da, arreta berezia jarriz ehizak eboluzioan duen garrantzian. Irakaslea eta ikertzailea izan da Madrilgo Unibertsitate Konplutentsean, Institut català de Paleoecología Humana i Evolució Social (IPHES-CERCA) erakundean eta Sevillako Unibertsitatean. Early Prehistory and Quaternary Ecology ikerketa-saria, Tübingeneko Unibertsitatearena, eta European Society for the study of Human Evolution (ESHE) eta International Council of Zooarchaeology (ICAZ) erakundeetako kidea da.

17:00-17:30: Gemma Safont Lacal: “Estresari erantzuna ikuspegi ebolutibotik”.

Estresa egokitzeko mekanismo bat izan da gure eboluzio osoan, mehatxatzen gaituen estimulua konpondu eta oreka edo homeostasi egoerara itzultzeko. Bizirik irauteko gure erantzun ebolutiboa da eta elkarren osagarri diren bi ardatz nagusik osatzen dute. Alde batetik, nerbio-sistema autonomoa aktibazio sinpatikoarekin eta katelominen askapenarekin eta, bestetik, ardatz hipotalamo-hipofisiko-adrenala kortisol-askapenarekin. Gaur egun, kronifikatzen diren faktore estresagarrien metaketarekin, bizirik irautea ahalbidetu digun erantzun horrek gure aurka egin dezake eta eragin negatiboa gure osasunean. Egungo bizi-testuinguruan estres kronikoak alterazio metabolikoak, kardiobaskularrak, immunologikoak, neurologikoak edo digestiboak eragin ditzake. Bizimoduaren medikuntzan oinarritutako esku-hartzeak egitea funtsezkoa da disfuntzio horien inpaktua murrizteko.

Hizlaria: Safont Camprubí Medikuntzan lizentziatua da Bartzelonako Unibertsitatean eta Psikiatriako espezialista. Mediku laguntzailea da Univeristari Mútua Terrassa Ospitaleko Psikiatria Zerbitzuan eta medikua Bartzelonako ISIC Zentro Medikoan Psikiatria Integratiboan eta Osasun Mentalean. Medikuntza eta Osasun Zientzien Fakultateko Psikiatriako irakasle elkartua Bartzelonako Unibertsitatean, bertako Psikoneuroinmunologia Klinikoko Masterreko irakaslea da. Carlos III.a Osasun Institutuko Osasun Mentaleko Sareko Ikerketa Biomedikoko Zentroari atxikitako ikertzailea (CIBERSAM G04). Hori guztia, asistentzia-jarduera irakaskuntza- eta ikerketa-jarduerarekin uztartzen du. Espezialitateko nazioarteko aldizkarietako liburuen, liburu-kapituluen eta artikuluen egilea da eta hainbat kongresu eta jardunalditan parte hartu du hizlari gisa. Psikiatria integratzailea, pertsonalizatua eta zehaztasunezkoa sustatzen du eta osasun mentala sustatzen du bizi-ohitura osasungarrien bidez, ikuspegi ebolutibo batetik.

17:30-18:00: Antonio Valenzuela Canovaca: “Hormesis: jatorrira bueltatzea aurrera egiteko”.

E.O. Wilsonentzat gizartearen benetako arazoa da Paleolitoko emozioak, Erdi Aroko erakundeak eta jainko baten teknologia ditugula da. Eta hori oso arriskutsua da. Gure genetika ehiztari-biltzailearena da eta bere horretan jarduten du arrotza, hezigaitza eta aurkari zaion mundu batean . Gure garuna gehien estresatzen duena kontrol galeraren sentsazioa da eta hori da, hain zuzen ere, gaur egungo testuinguru soziopolitikoan, ekonomikoan eta ekologikoan egunero hautematen duguna. Bestela esanda, bizitza modernoak gaixotu egiten gaitu eta horregatik gure borondatez Paleolitoko estresatzaileen dosi terapeutikoen eraginpean jartzeak (hala nola hotzaren, gosearen edo beroaren dosi terapeutikoen eraginpean) gure genetikarekin adiskidetzen gaitu, gure burmuina baretuz. Horregatik, jatorrira itzulita bakarrik egin dezakegu aurrera.

Hizlaria: Valenzuela Canovacak fisioterapia ikasi eta Psikoneuroinmunologia Klinikoko masterra egin zuen. Bizitzari flâneur jarrerarekin aurre egiten dion pertsona bat da, amorru bitxia duena, polimata izateko hautagaia. Irakurtzea, txakurrekin naturan paseatzea, korrika egitea, kafe ona eta elkarrizketa interesgarriak atsegin ditu. Liburuak ere idazten ditu eta hitz egiten du uzten dioten tokian, bere pasioa partekatzeko, gure izaerarekin bat etorriz bizitzen laguntzeko, kontzeptu konplexuak istorio liluragarri bihurtzeko lan eginez.

18:00-18:30: Galderak

18:30-18:45: Atsedenaldia

18:45-19:30: Irekiera hitzaldia – Juan Ignacio Pérez Iglesias eta Eva Caballeroren arteko “Giza garuna eta bere eboluzioa” elkarrizketa.

Eva Caballerok eta Juan Ignacio Pérezek giza espeziearen entzefalo-garapen handia eragin zituzten faktoreei eta hori bultzatu zuen presio selektiboari buruz hitz egingo dute. Hori guztia, hominoen leinua espazio gero eta irekiagoetako bizitzara egokitzen ari zen testuinguruan.

Parte-hartzaileak: Eva Caballero Domínguez Radio Euskadi – EITB Mediako kazetaria da. 2010etik zientzia eta historia zabaltzeko “La mecánica del caracol” programa zuzentzen du.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Fisiologiako katedraduna da UPV/EHUn, Kultura Zientifikoko Katedraren zuzendaria eta Jakiunde Euskal Herriko Zientzia, Arte eta Letren Akademiako presidentea, eta DIPCko kidea. “Animales ejemplares”, “Los males de la ciencia” (Joaquín Sevillarekin) eta “Primates al este del Edén” lanen egilea da.

19:30-20:00: Galderak

OSTIRALA 26

2. MAHAIA: Nola bizi gara?

9:00-9:30: José Miguel Martínez Gázquez: “Indarkeriaren histori(aurre) bat”.

Badirudi indarkeria gure espeziean presente egon den ezaugarria dela bere existentziaren hasieratik Aro Garaikideraino. Beste primate eta espezie batzuekin alderatuta egindako azterlanaren bidez, antzeko ezaugarriak ikus ditzakegu, baina baita ezaugarri hori partekatua edo eratorria den zalantza eragiten dizkiguten desberdintasunak ere. Homo sapiens-en bilakaera kultural eta sozialarekin, giza autoetxekotze prozesuarekin eta bere jatorriarekin duen erlazioak estatus berezi bat ematen dio. Estatus hori animalien munduko jokabide agonistikoen barruan duen kontzeptualizaziotik espezie gisa ezaugarritzen gaituen indarkeria instrumentaleraino aztertuko da.

Hizlaria: Martinez Gazquez Psikologian lizentziatua eta doktoratu aurreko ikertzailea da Gironako Unibertsitateko Comparative Mindseko Research Group-en. Neuropsikologo gisa jardun du duela hamarkada bat baino gehiagotik eta primatologo gisa trebatu ondoren, hizkuntzaren keinu-jatorriak ikertzen dihardu, Iberiar Penintsulako paleoprimatologiarekin lotutako beste ikerketa-ildo batzuez gain. Urteak daramatza dergolem blog-etik primateetan izandako bilakaerari buruz dibulgatzen.

9:30-10:00: Roberto Saez: “Zainketen protagonismoa giza eboluzioan”.

Noiz hasten gara gizakion artean zaintzen? Nola kokatzen da portaera hori gure bilakaeran? Zainketen jatorriak lotura estua du gizakientzat nabarmentzat jotzen ditugun portaeren garapenarekin: bereziki, onura handiago baten alde lankidetzan aritzeko dugun prestasunarekin eta gizartea antolatzeko ditugun gaitasunekin. Ezaugarri hori noiz eta zergatik sortu zen aztertzea erronka zirraragarria da eta horren azterketak zientzian eta egungo gizartean izan behar duen eta sortzen duen eraginari buruz gogoeta eginarazi behar digu.

Hizlaria: Roberto Saez Antropologian doktorea, Industria Ingeniaritzako Masterra eta dibulgatzaile zientifikoa, Giza Eboluzioan eta Zaintzaren Bioarkeologian aditua da. Zaintzaren Bioarkeologiari buruzko ikerketa-taldearen sortzailea gaztelaniaz. NutcrackerMan.com blogaren egilea (berrikuntza, zientzia eta teknologiako blog onena 2019ko 20Blogs sarietan, gaur egun Sortzaileen Sariak). «Evolución humana: Prehistoria y origen de la compasión» liburuaren egilea da eta historiaurreari buruzko liburuetan, zientzia-artikuluetan eta dibulgazio-aldizkarietan hainbat ekarpen egin ditu. Dozenaka hitzaldi eta prestakuntza-tailer eman ditu hainbat erakunde publiko eta pribatutan eta irrati, podcast, telebista eta online ikastaroetan parte hartu du.

10:00-10: 30: Josefa Ros Velasco: “Eliteen inbertsioa historiaurrean”

Ros Velasco doktoreak Hans Blumenberg (1920-1996) filosofo alemaniarrak landutako hipotesi antropologiko-filosofikoaren gakoak azalduko ditu. Hipotesi horren arabera, Homo sapiensen arbasoen asperduraren esperientziak eliteen inbertsioa eragin zuen. Ordura arte, eliteak indartsuenaren lehentasunean oinarritzen ziren termino fisikoetan. Hori aldatuko zen hautespen sexualaren prozesuan “kultuenei” lekua egiteko.

Hizlaria: Josefa Ros Velasco Filosofian doktorea eta Marie Curie doktoratu ondoko ikertzailea da Madrilgo Complutense Unibertsitatean, non “Pre-bored. Well-being and prevention of boredom in Spanish nursing homes “, Europar Batasunaren Horizonte 2020 programak finantzatutako programaren ardura du. Aurretik, Harvardeko Unibertsitateko Gazte Bikainen programako doktoratu ondoko ikertzailea izan zen. Diziplina anitzeko ikuspegitik, Asperdura Ikasketetan aditua da. International Society of Boredom Studies-en sortzaile eta presidentea eta Journal of Boredom Studies-en zuzendaria ere bada. La enfermedad del aburrimiento (Alianza Editorial, 2022) liburuaren egilea da. Bere lorpen akademikoengatik MICINNeko Ikerketa Sari Nazionala eta Harvardeko Unibertsitateko Lincoln Book Prize for Excellence in Teaching and Service sariak jaso ditu, besteak beste.

10:30-11:00: Galderak

11:00-11:30: Atsedenaldia

3. MAHAIA: Garuna, amatasuna eta hazkuntza

11:30-12:00: Susana Carmona Cabañete: “Aldaketa zerebralak haurdunaldian eta amatasunean zehar”

Haurdunaldia gizaki baten prozesu fisiologiko muturrekoenetako bat da. Carmona Cabañeteren lantaldeak egindako ikerketak gizakiak ez diren animaliekin egindako azterlanetatik lortutako datuak babesten ditu eta erditze inguruko aldia nabarmentzen da helduen bizitzan plastikotasun handieneko uneetako bat dela. Haurdunaldiak, haurrarekiko lotura erraztuz, amaren burmuinean aldaketak nola eragiten dituen erakusten duten ikerketak aztertuko du hitzaldian. Ikusiko dugu aldaketa horiek nerabezaroan gertatzen direnen antzekoak direla eta badirudi urteetan irauten dutela, ziurrenik bizitza osorako. Hormonak, burmuina eta ama-jokabidea elkartzen dituen literatura zientifikoa berrikusiko da.

Hizlaria: Carmona Cabañete Neurozientziako doktorea, Gregorio Marañon Ospitaleko Osasun Ikerketako Institutuko Miguel Servet II ikertzailea eta Ciber ospitaleko G-07 taldeko ko-ikertzailea da. Horretaz gain, Neuromaternal ikerketa-taldea zuzentzen du. Bartzelonako Unibertsitate Autonomoan, Columbia Universityn (New York, Estatu Batuak) eta Harvard Universityn (Massachusetts, Estatu Batuak) ikasi du. Bere azterketa-ildo nagusia haurdunaldiarekin eta amatasunarekin batera gertatzen diren garun-aldaketak ezaugarritzea da. Nazioko eta nazioarteko hainbat proiekturen buru izan da eta berrogeita hamar argitalpen zientifiko baino gehiago egin ditu eragin handiko aldizkarietan, Nature Reviews Neuroscience eta Nature Neuroscience barne.

12:00-12:30: Rebeca García González: “Garunaren eta hazkuntzaren eboluzioak zerikusirik al dute?”

Gure espeziean (Homo Sapiens) nabarmentzen diren ezaugarrien artean gure lokomozio-modua (hankabiko primate bakarrak gara), erreminten fabrikazioa eta erabilera edo hizkuntza daude. Hala ere, badira beste ezaugarri batzuk, begi hutsez hain deigarriak ez direnak eta gure espezieko bakarrak direnak, hala nola gure bizi-zikloarekin eta, bereziki, gure hazteko eta garatzeko moduarekin zerikusia dutenak. Gaur egungo gizakiok gure jaioberriek amaren gorputz-tamainari dagokion gorputz-tamaina handia izatearekin lotuta dauden eta gantz proportzio handiena duten haurdunaldi luzeak izaten ditugu. Hala eta guztiz ere, garunaren garapenari eta heltze eskeletikoari dagokienez, Primaterik erakargarrienak gara: oso babesgabe jaiotzen gara. Horrek berekin dakar beste edozein Primatek baino denbora gehiago behar izatea hazteko eta sexu-heldutasuna oso berandu lortzea. Beraz, gure lehen ugalketa oso berantiarra da. Hala ere, oso espezie emankorra gara. Emakumeak dira ondorengo gehien izan ditzakegun Primate emeak (4-6 kume baldintza naturaletan). Emankortasun handiago hori ez da gure bizitzarik luzeenaren emaitza. Denbora gehiago bizi arren, emakumeok ez dute haien ugalkortasuna luzaroago mantentzen. Izan ere, emeak dira menopausia duten bakarrak. Gure bizi-zikloaren ezaugarri horiek guztiz lotuta daude gure garunaren tamainarekin. Hitzaldi honetan ikusiko dugu giza eboluzioan zehar gure bizi-zikloaren ezaugarri esklusiboak hartzeak zerikusi handia duela garunaren tamainaren bilakaerarekin.

Hizlaria: Rebeca García González Burgosko Unibertsitateko irakasle titularra da. Homo generoko hazkunde- eta garapen-patroiaren bilakaerari buruzkoa du ikerketa-ildo nagusia. Horretarako, Atapuerca mendilerroko aztarnategietan berreskuratutako hondakin fosilak aztertzen ditu.

12:30-13:00: Galderak

13:00-14:00: Amaierako hitzaldia – Clidfford A. Soper: “Suizidioak saihesteko makina?” (“The Suicide-Avoidance Machine?”).

Nola eboluzionatu zuen suizidioak gure espeziean? Nola eragiten du iragan horrek garapena suizidioaren egungo aurkezpenean? Zein dira suizidioa prebenitzeko inplikazioak ingurune klinikoetan eta osasun publikoko inguruneetan? Biologia ebolutiboaren printzipio unibertsalek ezohiko fenomeno horri buruzko informazio baliagarria eskaintzen dute, eta intuizioaren aurkako ondorio garrantzitsu batzuk adierazten dituzte. Suizidioa ez da psikopatologia hutsa askoren artean. Suizidioak, gure espeziearen habitat ebolutiboan betiereko arrisku hilgarria denak, giza kognizioa eta portaera molda zitzakeen. Suizidioa saihesteko makina eboluzionatutzat har dezakegu geure burua.

Hizlaria: C.A. Soper psikologo eboluzionista da eta suizidioaren jatorriari buruzko teoriaren buru da ikuspegi eboluzionista batetik. Doktoretza egin zuen “Suizidioaren puzzle eboluzionistaren ebazpenerantz” izeneko tesiarekin, “Suizidioaren eboluzioa” (Springer) liburuaren egilea da, eta gaiari buruzko lan asko argitaratu ditu. Psikiatriako ikertzaileekin egindako kolaborazioek suizidioari buruzko kapitulu berri bat dakarte “Royal College of Psychiatrist” ek argitaratutako Psikiatria Eboluzionistari buruzko liburu batean.

Jardunaldiaren amaiera: Eva Garnica eta Pablo Malo