Antonio Martínez Ron
Aurrean duzun hau, aurtengo zientzi argazki onenetakoa da. Arratoi eme berberaren ezker eta eskuin erretinak ikusten dira bertan. Kolorei jarraiki, ikus daiteke aitaren X kromosoa non adierazi den (berdez), eta amaren X kromosoma non adierazi den (gorriz). Ikus dezakezun bezala, ematen du gurasoen gene bakoitzak, adierazia izateko, bi begietako bat aukeratu dutela.
Biologia ikasketarik egin ez baduzu ere, gogoan izango duzu X kromosoma honek enbrioiaren sexuarekin zuen harremana: zigotoaren 23. parean gurasoen X kromosoma bana adierazten bada, enbrioia eme bilakatuko da (XX). X eta Y adierazten badira, ar bat izango dugu. Hemen emeen X kromosamari erreparatuko diogu, oraindik ere hainbat kontu baitaude isil gordean. Gorputzaren zelula guztietan, emeek beren X kromosometako bat adierazten dute, eta “itzali” egiten dute bestea, zergatik ez dakigula. Aukera honek milioika zelulari eragiten dio eta zelula bakoitzean, 1000 gene baino gehiago “itzaltzen” dira.
Azken hamarkadetan zehar, zientzialariak saiatu dira X kromosomen pareek zein adierazpen eredu duten finkatzen. Alegia, jakin nahi izan dute non eta zergatik “pizten” diren aitaren geneak, eta non pizten diren amaren geneak. Jeremy Nathansen ikerketa-taldeak teknika bat garatu du: arratoi transgenikoetan proteina fluoreszenteak txertatzen dituzte, eta horrela, errazago ikusten dute zein X kromosoma desaktibatu den zelula bakoitzean. Emaitzak duela hainbat egun argitaratu dira Neuron aldizkarian. Eredu anitz ikus daitezke bertan azaltzen den kolore-mapan.
Hasierako irudian dagoen eredua, teknika horrek eskainzten dituenetako bat baizik ez da, amaren begi bat eta aitaren begi bat azaltzen delarik. Zenbait kasutan, organo bat gurasoetako baten X kromosomaren adierazpena da bete-betean. Beste batzuetan, amaren X kromosoma ezkerraldeari dagokio eta aitaren X kromosoma eskuinaldeari. Eta gorputz alde batzuetan, txandaka adierazten dira bi kromosomak, goitik behera edo erloju baten orratzen mugimenduaren antzera.
Nathansentzat eta beren lankideentzat, bereziki interesgarria da X kromosoma hauen adierazpenak gaixotasun batzuen garapenean eraginik ote duen jakitea. Alde batetik, burmuinari erreparatuta, Nathansek uste du gene hauen adierazpenen anizkoiztasuna bereziki onuragarria izan daitekeela neuronentzat. Hala balitz, emakumeek abantaila aterako lukete horretatik burmuinaren informazio prozesuetan. Carl Zimmerrek The York Times egunkarian laburbuldu du kontua eta esan du X kromosoma gehigarri bat izatea ona izan daitekeela. Izan ere, gizonek X kromosoma aukera bakarra dute, X kromosoma akastuna denean ere. Horregatik dugu gizonok kromosoma honekin zerikusia duten gaixotasunak hartzeko joera: horra hor hemofilia edo daltonismoa.
Baina bi X kromosoma izateak badu alderdi ilun bat: arratoi emeek minbizia garatzeko joera handiagoa dute, arrazoi berberagatik. Izan ere, susmoa dute abian jartzen denean bigarren X kromosomak erraztu lezakeela zelula kontrolik gabe haztea. Hau oso garrantzitsua da zelula amei begira, zeren eta zientzialariek eragozpen berberak aurkitzen baitituzte tumoreetan eta geneen adierazpideetan. Oraindik ere luze joko du X kromosomen misterioa argitzeak, baina Nathansen mapa aurrerapauso izugarria izan da ziur aski.
Erreferentziak: Cellular Resolution Maps of X Chromosome Inactivation: Implications for Neural Development, Function, and Disease(Neuron) | Seeing X Chromosomes in a New Light (The New York Times).
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua.