2016ko otsailaren 1ean Munduko Osasun Erakundeak Zika birusak nazioarteko larrialdia eragin duela ebatzi zuen. Zergatik ote? Birusa arriskutsua izan liteke emakume haurdunentzat eta herrialde askotara hedatu da denbora laburrean.
Zika birusa Rhesus tximinotik isolatu zen 1947an Ugandako Zika basoan. Urte batzuk beranduago, 1952an, gizakietan detektatu ziren lehenengo kasuak, Tanzanian eta Ugandan. Ondoren Afrikatik irten eta Ozeano Bareko Yap estatura eta Mikronesiara iritsi eta hedatu zen; ordutik hona zenbait lurraldetatik hedatzen joan da, batez ere Filipina edo Asiako hego-ekialde inguruan. Azken urte honetan ordea, Frantziar Polinesiatik Brasilera heldu da eta hori izan da Amerikako kontinentean zabaltzeko izan duen atea. Hasieran Brasilen oso arin hedatu zen baina gaur egun Hego eta Erta Ameriketako lurralde gehienetan detektatzen da Zika birusa. Gainera, noizean behin ere Ipar Amerikara eta Europara iritsi da, batez ere gaixoek transmititu dutelako birusa. Hortxe atzeman izan dira Zika birusak eragindako infekzioen lehenengo kasuak.
Transmisio modu hori dela eta, birus honek eragiten duen infekzioari azaleratzen ari den infekzioa deritzogu. Infekzio mota horiek horrela izendatzen dira guztiz berriak direlako, edo lurralde berri batean azaleratzen direlako, edo seinale edo zeinu garrantzitsu berriak sortzen dituelako.
Zika azken bi arrazoi horiengatik eragiten ari da infekzioa.
Asko dira ustez Zika birusaren antzera infekzio modura azaleratzen ari diren birusak, besteak beste, Ebola, Chikungunya, Dengea, West Nile,… . Zika birusa, Aedes spp. eltxoaren ziztadaren bidez transmititzen ari da nagusiki. Eltxo emeek, goizaldean eta iluntzean ziztatzen dute batez ere eta ondorioz, beraiek duten birusa gizakiaren barnean sartzen da. Eltxo honen generoaren barnean badaude hainbat espezie, Zika birusa transmititu dutenak. Horien artean, Aedes aegypti eta Aedes albopictus dira garrantzitsuenak. Azken honi eltxo tigrea ere deitzen zaio. Izatez, tropiko eta tropiko azpiko lurraldeetan bizi dira batez ere biak, baina azken urteotan beste lurralde batzuetara hedatu dira eta bereziki Aedes albopictus oso ondo moldatu da bere nitxo ekologikoa ez den hainbat lurraldetan, Europa edo Ipar Amerika kasu. Euskal Herrian ere antzeman izan da eta honek kezka handia sortu du, berak transmititu ahal dituen mikroorganismoak guregana heldu ahalko direlako.
Transmisio-mekanismo nagusi honez gain, deskribatu da Zika birusa beste modu batzuen bidez ere transmititu ahal dela: plazentan zehar, sexu-harremanen bidez eta odol-transfusioen bidez. Birus hau Flabibirus deituriko familia batean sailkatuta da. Familia horretan hainbat birus daude eta haietariko asko eraginkorki transmititzen dituzte zenbait eltxok; horrela gertatzen da denge edo sukar horiaren birusen kasuan.
Zorionez, Zika birusez kutsatutako eltxoek gizaki osasuntsuak infektatzen dituztenean, sintomatologia nahiko arina da. Ziztada ondorengo 3-12 egunean agertzen dira sintoma horiek: batez ere, sukarra (< 38,5ºC), larruazaleko exantema, artritisak edo artralgiak, konjuntibitisa edota buruko mina. Sintoma hauen iraupena 7-10 egunekoa izaten da eta, gehienetan, berez itzultzen dira bere onera. Baina Zika birusaz infektatutako bost gizakitatik lauk ez dute inolako sintomatologiarik pairatzen.
(Argazkia: James Gathany / Wikimedia Commons)
Baina agerraldi honetan ikusi izan denez, batzuetan eragozpenak ager daitezke. Bi dira egun nagusiak. Bata Guillain-Barré sindromea da, nerbio-sistemaren suntsipena dakarren gaixotasun autoimmunitarioa da eta, horren ondorioz, muskuluen paralisi progresiboa eragiten du. Beste eragozpena mikrozefalia da, bereziki birusaren transmisioa haurdunaldiaren lehen hiruhilabetekoan gertatu bada, horren ondorioz nanismoa, buru-atzerapen, konbultsioak, hiperaktibitatea beha daitezke jaioberrian. Hori dela eta, oso garrantzitsua izango da haurdun dauden emakumeen kontrola egitea.
Gaur egun infekzioa diagnostikatzeko pazientearen sintoma klinikoak aztertu behar dira eta birusa detektatzeko mikrobiologiako laborategiko teknikak egin behar dira. Erabilitako laginak askotarikoak izan daitezke baina pazientearen odola da erabiliena. Erabil daitezkeen beste lagin batzuk gernua, likido amniotikoa etabar dira. Lagin horietan birusaren genoma edo pazienteak sorturiko antigorputzak detektagarriak diren ikusten da. Izatez, oso modu arinean garatu izan dira diagnostikorako teknika berriak birus hau antzemateko.
Zoritxarrez ez dago inolako tratamendu espezifikorik birus honen infekzioa tratatu ahal izateko. Sintomak arintzeko tratamendua baizik ez dago: esate baterako likido asko edan edota atsedena hartu. Analgesikoak hartzea ere gomendatzen da parazetamola kasu, baina ez aspirina, Guillain-Barré sindromea edo odoljarioak areagotu ditzakeelako. Batzuetan antihistaminikoak hartzea ere gomendatzen da, batez ere larruazaleko exantema agertzen denean.
Ikerketa ugari egin dira, eta lehenengo emaitza batzuk lortu dira, bai DNA-txerto berri batzuekin, bai eta birus aktibatugabeko txerto berriekin ere. Hala ere, egungo merkatuan ez dago Zika birusa saihesteko inolako txertorik. Baina badaude eltxoa kontrolatzeko har daitezkeen neurri batzuk, hala nola, aire girotua dagoen geletan lo egin edo eltxo-sareak erabili, intsektizidak erabili, ura metatzen den lekuak (loreontziak, zakarrontziak,…) ondo garbitu…. Eltxo mutanteak (Aedes aegypti OX513A) ere probatu dituzte eltxoaren kontrola lortzeko. Izan ere, eltxo arrak tetraziklina izeneko antibiotikoaren menpekoak dira, eta horrela eltxo hauek naturara askatzen direnean antibiotiko hori aurkitzen ez dutenez larba berriak ezin dira garatu eta eltxoen populazioa nabarmen gutxituta, birusaren transmisioa oztopatu egiten da.
Bestalde haurdun dauden emakumeei birusa dagoen lurraldetara ez bidaiatzea gomendatzen da, baldin eta bidaia oso beharrezkoa ez bada. Gainera, osasun-erakundeek aditzera eman dute sexu bidezko transmisioa espero baino arruntagoa dela. Hori dela eta, emakumeak haurdun geratu aurretik zortzi hilabete itxaron behar du, emakumeak edo bere bikotekideak Zikaren infekzioak dauden lurraldeetatik bueltatu badira edo gizonak Zikaz infektatu. Aldi berean, gaixotasun autoimmunitarioak edo gaixotasun kronikoak pairatzen dituztenek kontsultatu egin beharko lukete, Zika birusa dagoen lurraldeetara bidaiatu aurretik.
Zenbait hipotesi daude Zika birusaren agerraldi bortitz honen inguruan. Badirudi birusa moldatu egin dela gizakira egiturazkoak ez diren proteinetan aldaketak pairatuta fitness handiagoa lortu duelako eta horrela hobeto erreplikatzen delako gizakian. Bestalde, dengearen kontrako antigorputzek Zika birusaren erreplikazioa gehitu ahalko lukete, eta pentsatu behar dugu Hego eta Erta Amerikan denge birusaren eramaileak ugariak direla.
Birus” zahar” honek kezka handia sortu du azken urte honetan baina badaude oraingoz erantzun gabeko galderak, hala nola, Aedes eltxoez gain ea beste eltxo batzuek transmititu ote dezaketen birusa, edo besteak beste infekzio kronikoak edo berrinfekzioak gertatzeko arriskurik ote dagoen.
Egileaz: Miren Basaras Ibarzabal, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko, Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia Saileko ikertzailea eta irakaslea da.