Urdinean blai

Oskar Gonzalez

“Nahi bezain ilun idatz ditzaket gaurko bertsoak.‘Gaua izarreztatua dago’ esan dezaketeta astroek urdin distiratzen dute urrunean‘”

(Puedo escribir los versos más tristes esta noche.

Escribir, por ejemplo: “La noche está estrellada,

y tiritan, azules, los astros, a lo lejos”.)

Pablo Neruda. XX. poema. Abeslaria: Chavela Vargas

Urdina inspirazio-iturri izan da gizakiontzat: izarren distira, uhinen isla, zeruaren handia, begi urdinak… Kolore honek ehunka abesti eta bertso eragin dizkio gizakiari, eta, zer esanik ez, garrantzitsua izan da Artearen Historian ere. Bere ingurua irudikatzen hasi zenetik, gizakiak izugarrizko ahaleginak egin ditu kolore hori pigmentuen bidez islatzeko.

Zer da ordea urdina? Zientziaren ikuspegitik, espektro elektromagnetiko baten tarte bat besterik ez da, 460 eta 495 nanometroen artean. Tarte txiki horretan ordea, nahi beste ñabardura aurki daitezke: urdin iluna, zeru-urdina, turkesa, blue-jeanen urdina,… Zuzena da beraz kolore bakar dugula esatea? Ez da zuzena Errusian behintzat. Errusierak, bi zatitan dauka espektroa: golubóy (zeru-urdina), eta síni (urdin iluna). Vietnamerak ordea, hitz bera erabiltzen du urdina zein berdea adierazteko. Horrelakoak dira hizkuntzak.

Emaidazue freskura

ura eskutik eskura

izarren salda urdina edanda

bizi naiz gustora.

Xabier Amuriza – Mendian gora haritza – Kantaria: Imanol

Ez dago munduan Giottok Scrovegni Kaperan egin zuen zeruaren antzekorik. Lan horretan, oso garrantzitsua izan zen pigmentua: itsasoaz haraindiko urdina. Cennino Cenninik esan zuen “Artearen liburua” izeneko lanean LXII atalean “itsasoaz haraindiko urdina kolore noblea da, ederra, beste kolore guztiak baino hobea”. Ez naiz ni ba izango horretan gauzak hobetzen saiatuko dena. 1. Irudian ikus dezakezue kapera honen kupula. Badakizue hala ere argazkiek nekez erakusten dutela artelan baten eder osoa. Stendhalen sindromeak joak izateko, artelana bete-betean dastatzeko, Padovara joan behar da, Vénetora (Italia).

Itsasoaz haraindiko urdina Erdi Aroaren bukaera aldean iritsi zen Italiara. Itsasoan zehar iritsi zen, eta horregatik jarri zioten izen hori. Kokcha haraneko (Afganistan) meatzetan lortzen zen. Bertan, lapiz-lazuli ugari lortzen zen. Erdi-harribitxia da lapis-lazuli, eta lazurita asko dauka. Lazurita da urdin hori eragiten duena: Na_8-10Al₆Si₆O₂₄S_2- . Ez da esan beharrik garai hartan ez zegoela oso “errepide” onik eta erraz imajina daiteke honelako harribitxien prezioa. Oso jende gutxik eros zezakeen horrelakorik, eta batez ere Birjinaren jantziak irudikatzeko erabiltzen zen, Jainkoaren ama izanda urdinik bikainena merezi zuelakoan.

Zorionez, Europan bazegoen aukera merkeagoa: “hemengo urdina” (itsasoaz haraindikoa ez bezalakoa), zurita ere deitua. Oso ezaguna eta erabilia izan zen Erdi Aroaren bukaeran eta Berpizkundean, eta Kobre karbonato basikotik 2·CuCO₃·Cu(OH)₂) lortzen zen. Karbonato hau oso ugaria zen Alemaniako mendietan, eta izan ere “Alemaniako urdina” edo “mendietako urdina” ere esaten zaio. Pigmentuak ordea hainbat eragozpen eragiten zituen. Alde batetik, kolorea ez da bat ere egonkorra, eta berderantz lerra daiteke minerala malakitara aldatzen bada. Era berean, ilundu daiteke kobrea oxidatu egiten bada (CuO), tenoria (beltza) emateko. Hori dela eta, jatorriz urdinak ziren koadro batzuk, berde edo beltz direla ematen du egun. Beste alde batetik, itsasoaz haraindikoa baino merkeagoa zen, baina ez merkea. Gauzak horrela, pigmentu urdin artifizialak egiten hasi ziren.

Uste dugu Europa dela arte-munduaren erdialdea, baina Egipton sortu zen askoz ere lehenago interes hori. Egiptoarrak izan ziren hain zuzen 2500 Kristo aurretik historian lehenengo pigmentu sintetikoa lortu zutenak: urdin egiptoarra, kobre eta kaltzio silikato bat (CaCuSi₄O₁₀). Horrelakoa lortzeko, tenperatura handietan (800ºC inguru) nahasten ziren area (silikatoaren iturria), kaltzio karbonatoa (kaltzioaren iturria) eta malakita (kobrearen iturria). Natrona (Na₂CO₃) gehitzen zen urgarri modura, eta horrela jaitsi egiten zen urtuaren tenperatura. Prozesu honetan oso urdin egonkorra lortzen zen, gure egunetaraino ere heldu delako, askotan 4000 urte iragan ondoren era ezin hobean mantendua. Rafaelek erabilitako urdinak aldiz, erabat aldatu dira. Egipto 1 –Europa 0.

“Maitasuna urdina da

eta kulunkatu egiten du nire bihotz maitemindua.

Maitasuna urdina da,

zure begietako zeruaren antzera”.

(Bleu, bleu, l’amour est bleu.

Berce mon cœur, mon cœur amoureux.

Bleu, bleu l’amour est bleu.

Bleu, comme le ciel qui joue dans tes yeux²)

André Popp eta Pierre Cour. “L’amour est bleu”. Abeslaria: Vicky

XVIII. mendetik aurrera, Frantzia izan zen pigmentu urdina sintetizatzen gehien saiatu zena. Izan ere, kimika modernoaren sorlekua da Frantzia. Erdi Arotik, margolanetan erabiltzeko moldatzen zen esmaltea, kobalto oxido bat, kristalari urdin kolorea emateko erabiltzen zena. Egiptoarrak izan ziren kobaltoa erabiltzen ere lehenak, XXVII Kristo aurretik. Edonola, urdin kobaltoa ez zen XIX.mendera arte merkaturatu. Bere formula hobetua (CoO·Al₂O₃), 1807an lortu zuen Louis Jacques Thénard kimikariak. Pigmentu hau oraindik erabiltzen da, eta oso harrera ona eman zioten margolari inpresionistek, aurkitu ondoren zenbait hamarkada beranduago. 3. Irudian ikus daiteke Renoirek nola erabili zuen.

Artelan hau zoragarria da koloreen erabileraren ikuspegitik. Izan ere, urdin kobaltoa ez zen bertan erabilitako urdin bakarra. 1880-1885 tartean, margolari frantziarrak nahiko aldatu zituen bere koloreak, eta bazter utzi zuen kobaltoa, itsasoaz haraindikoa hartzeko. Hain zuzen “Euritakoak” margotu zuen garaian gertatu zen hori. National Gallery izenekoan egindako ikerketek agerian utzi dute artelan honetan pigmentu biak daudela: zenbait tokitan, kobalto oxidoa itsasoaz haraindikoaz estalita dago. Pentsa dezagun baina. Ez ote zen ba itsasoaz haraindikoa oso garestia? Renoirrek nonbait aurkitu ote zuen merkeago? Ba ote zuen zuzeneko harremanik Afganistanekin? Izatez, urdin hori ez zen jadanik Asiakoa, Frantziakoa baizik. Frantziak lortu zuen produktua sintetizatzea. Bere konposizio kimikoa aurkitu zuten, eta gobernuak sari bat eskaini zion sintesi-bidea aurkituko zuenari. Jean-Baptiste Guimeti eman zitzaion saria, eta 1830.ean industria mailan hasi ziren sintetizatzen. Horrekin batera, alemanek ere gauza bera erdietsi zuten.

“Urdina, lerroak itsaso handian,

egiaren atzetik sutsu”

(Azul, líneas en el mar que profundo

y sin domar acaricia una verdad)

Antonio Vega, egilea eta abeslaria: “Zeu zintuen ardatz”

Urdin kobaltoa eta itsasoaz haraindiko urdina sortu baina hamarkada batzuk lehenago, Diesbach izeneko artisau batek oso ezaguna bilakatu zen pigmetua aurkitu zuen XVIII. mendearen hasiera aldean. Dirudienez, serendipia kasu bitxi bat izan zen. Diesbach saiatzen ari zen gorri koloreko kotxinila-laka lortzen, baina ustekabean, produktu urdin bat aurkitu zuen: Prusiako urdina. 1724.ean, merkatura eraman zen produktua, bere Fe₇(CN)₁₈ formulan susma daitekeen baino korapilatsua dena. Izan ere, burdinak oxidazio-egoera desberdinak izan ditzake.

Artegile ugari hasi ziren pigmentua erabiltzen. Urdin berria, askoz ere biziagoa eta indigoa eta beste pigmentu natural batzuk baino egonkorragoa. Munduan zehar hedatu zen eta Txinara ere eraman zuten holandar salerosleek. Han, Hokusai handiak erabili zuen oso lan ospetsua egiteko. Ukiy-o formatoan egin zuen, hau da, egurrean egin zituen irudiak. Lan hori, Nueva Yorkeko Metropolitan museoan dago eta “Kanagawaren olatu handia” du izena. 4. Irudian ikus dezakezue.

“Urdina duzu ninia, eta barre egitean,

bere argitasun leunak, gogora dakarkit

egunsentiaren dardara,

itsasoan islatua”

(Tu pupila es azul, y cuando ríes,

su claridad suave me recuerda

el trémulo fulgor de la mañana,

que en el mar se refleja)

Gustavo Adolfo Becquer –XIII. errima– “Abestu” Eskur (espainierazko zeinu-hizkuntzan moldatua)

Kontu hauek irakurrita, burura etorriko zaizue agian “Big Eyes” filma. Duela urte batzuk estreinatu zuten, eta Amy Adams zen protagonista. Margaret Keane margolariaren bizitza zuen ardatz. Margolari honen lanak, oso bereziak dira, bere pertsonaiek oso begi handiak dituztelako (5. Irudia). Badaude ordea niri bitxiagoak gertatzen zaizkidan beste begi batzuk, urdinak jakina: Amadeo Modiglianik margotu zituenak, Jeanne Hébuterne bere musarengan inspiratuak Jeanne ere margolaria zen, eta musa, adiskide mina izan zen, bere buruaz beste egin baitzuen, maitasun-historiari bukaera emanda.

Eta hitz dezagun Modigianik erabilli zuen beste pigmentu urdin bat: zeruleoa. Honek ere kobaltoa dauka, baina baita eztainua. Zehatz esanda, kobalto estannatoa da (CoO · n SnO₂). 1821.etik ezagutzen da baina 1980.ean hasi zen George Rowney merkaturatzen Ingalaterran, eta orduantxe egin zen ezaguna. Pigmentu honen izena latinetik dator, caeruleus, eta hau caelum ‘zeru’ izenetik eratorria da latinaren barruan. Hain zuzen ere, merkatura iritsi zenetik, zerua irudikatzeko erabili izan da. Eta zer dela eta hemen Modigliani aipatzea? Modiglianik ez zuen ba pigmentu hau erabiltzen (dakigun bezala beste aukera asko zeudelako), eta horri esker, faltsutze asko harrapatu dira. Duela zenbait urte, koadro hori atzerabegirako erakusketa batean jartzeko eskaini zen, baina kimikako analisiak eginda, hura ustekabea!: urdin zeruleoa zegoen. Erakusketaren antolatzaileek nahiko izan zuten pigmentu hori aukitzea eta Modiglianiren lanetan ohikoak ziren beste pigmentu batzuk ez zeudela ikustea: baztertu egin zuten koadroa erakusketatik. Beste behin, egia agerian utzi zuten kimikako analisiek eta zorrotz lan egiteak.

“Tertziopelo urdina zeraman soinean,

gaua baino urdinagoa.

Satina leunagoa zen,

izarretako argia baino”

(She wore blue velvet

Bluer than velver was the night,

Softer that satin was the light

from the stars)

Bernie Wayne eta Lee Morrus. Blue Velver. Abeslaria: Isabella Rosellini

Kyle Maclachian Isabella Rosellini liluraturik begira dago, emakumea Blue Velvet abesten ari den bitartean, hain zuzen ere Blue Velvet izeneko filmean. Urdin mota guztiak ez ezik, testurak ere landu ditzakete artegileek, eta halaxe egin zuen Yves Kleinek, pintura berri bat sortu zuenean. Yves Klein izena jarri zioten pinturari. Pigmentua, itsasoaz haraindikoa zen, eta sintesi bidez lortua. Hala ere, aglutinatzailea zen gakoa. Rhône Poulene enpresa farmazeutikoko kimikariek polimero biniliko bat garatu zuten. Berak, alkohol etilikoak eta itsasoaz haraindiko urdinak International Klein Blue izenekoa osatzen dute. Aurretik behar bezain azalduta dago hau guztia hemen (baina Youtuben ere kontsulta dezakezue).

Laburbilduta, urdina kolore bat baino gehiago da (eta kolore bi baino gehiago). Kimikaren historiaren eragile liluragarria da. Giottoren zerua da, gogo bat, Kleinen Venus hura, Birjinaren mantua, Jeanneren begiak, bertso bakan batzuk, Picassoren garai bat, Hokusairen olatua, eta milaka akorderen sortzaile.

Gehiago jakiteko:

• Cennino Cennini “El libro del arte” Ediciones Akal (1988).
• Xavier Durán “El artista en el laboratorio” Universidad de Valencia (2008).
• Deborah Garcia Bello (2013) “La química del azul de Klein”
• M. Douma (2008). “Pigments through the Ages”

Erreferentzia bibliografikoa:

Klockenkämper, R. et al. (2000). Analysis of Pigments and Inks on Oil Paintings and Historical Manuscripts Using Total Reflection X-Ray Fluorescence Spectrometry. X-Ray Spectrom, 29, 119–129. DOI: 10.1002/(SICI)1097-4539(200001/02)29:13.0.CO;2-W

---

Egileaz:

Oskar Gonzalez (@Oskar_KimikArte) UPV/EHUko Kimika Analitikoa Saileko ikertzailea da eta Zientzia eta Teknologia Fakultateko eta Arte Ederretako Fakultateko irakaslea ere.

---

Hizkuntza-begiralea: Juan Carlos Odriozola