Astrofisika
NASAren New Horizons zundari esker, Pluton planeta nanoa protagonista handia bilakatu da azken urteotan. Izan ere, zundak hartutako irudiek urrun dauden munduei buruzko jakin-mina asetzen lagundu digu. New Horizons zundak Plutoneraino egindako bidean ikusitakoa biltzen duen bideoa ezagutu dugu Sustaturen bitartez: “Plutonera bidaia”, NASAren #NewHorizon misioa laburbiltzen duen bideoa. Bertara joz ikusiko duzue, besteak beste, Pluton arrokaz eta izotzez osatua dagoela eta bost satelite dituela: Nix, Hidra, Karonte, Zerbero eta Estigia.
Zirraragarria suerta daitekeen aurkikuntza baten berri eman digu Juanma Gallego kazetariak. ALMA eta VLT teleskopioen bitartez egindako behaketetan oinarrituz, 13.300 milioi argi urtera dagoen MACS1149-JD1 izeneko galaxia urrunean, unibertsoa jaio eta 500 milioi urtera sortutako oxigenoa antzemateko gai izan dira zientzialariak. Oxigeno horri esker astrofisikariek kalkulatu dute galaxia horretako lehen izarrak Big Banga gertatu eta 250 milioi urtera jaio zirela. Aurkikuntzaren xehetasun guztiak Unibertsoa sortu eta “gutxira” kozinatu ziren lehen izarrak artikuluan.
Biologia
Dimorfismo sexuala deritzogu espezi bereko animalietako emeek eta arrek fisionomia ezaugarri desberdinak dituztenean. Hau da, forma, kolorea, tamaina… ezberdinak dituztenean arrek eta emeek. Hori berori dute Ceratias holboelli arrain arrantzaleek. Emeak 60 cm-ko luzera du, arra, aldiz, nanoa da eta emeari itsatsita bizi da. Juan Ignacio Perez eta Miren Bego Urrutia biologoek azaldu digute, arrain arrantzalearen arrak bizkarroia badirudi ere, bizkarroi berezia dela emeari espermatozitoak ematen baitizkio. Istorio interesgarria da arrain hauek gordetzen dutena: Bikote bitxi hori.
Ekologia
Ba al dakizue munduko populazioaren %90a ibaien inguruan bizi dela? Has zaitezte gure inguruko herriei so egiten: Bilbo, Durango, Bergara, Donostia, Laudio… Errekak bidelagun izan arren gutxi dakigu beraiez baina UPV/EHUko Landare Biologia eta Ekologia saileko ikertzaileak urteak dabiltza ibaiak aztertzen. Egunotan, Nature Geoscience aldizkarian argitaratu dituzte sail honetako ikertzaileak partaide izan dituen ikerketa baten emaitzak. Ikerketa honek aldizkako ibaiak izan ditu helburu eta izenak aditzera ematen duen bezala, erreka hauek zenbaitetan ez dute urik izaten eta erabat lehortu ere egin daitezke. Arturo Elosegi ikertzailearen esanetan, Euskal Herrian ere, aldizkako errekak pentsatzen duguna baino askoz arruntagoak dira. Erreka idor hauek atmosferara isurtzen duten CO2-ekarpena uste zena baina handiagoa dela kalkulatu dute ikertzaileok. Aitziber Agirre kazetariak jasotzen ditu ikerketaren emaitzak Elhuyar aldizkarian: Erreka idorrek CO2-aren igorpen globala handitzen dute.
Klima-aldaketa
Badira ukatu egiten dutenak baina klima-aldaketa ez da asmazioa. Azken datuen arabera 1984ko abendutik hona hilabete guztiak zegokiena baino beroagoak izan dira. Estatu Batuetako gobernuaren ingurumen informaziorako zentroak (NOAA) azken 400 hilabetetan izandako tenperaturen jarraipena egin du eta emaitzak plazaratu berri ditu. Besteak beste, behaketak erakusten du 2018ko apirila ezagutu den 3. beroena izan dela eta, esaterako, apirilean Europa erdialdean eta Siberian tenperaturak ohikoa baino 4-5º C altuagoak izan direla. Sustatu agerkariaren bidez ezagutu ditugu datuak: “Aldaketa klimatikoa gezurra da” diotenentzat: 400 hilabete segidan tenperatura beroegiekin.
Medikuntza
Leuzemia da urtero kasu berri gehien eta heriotza gehien eragiten duen hamargarren minbizi mota. Urtero 300.000 heriotza eragiten dituela kalkulatzen da. Haurrengan ere eragina duen gaixotasuna da leuzemia eta Ana Galarragak asteon Elhuyar aldizkarian jakinarazi digu, Londresko Minbizi Ikerketa Institutuan egindako ikerketa baten arabera umeen leuzemia neurri batean prebeni daitekeela.
Mikrobiologia
Arropa berriak ba omen du aprestua. Hainbatek uste dute behin garbituta galdu egiten duela berezi egiten duen aprestu hori. Baina hobe da jantzi bat erosten dugunean ondo garbitzea. Josu Lopez kimikariak asteon hainbat arrazoi eman dizkigu erosi berri dugun arropa garbitzeko. Izan ere, dendetan bezero askoren eskuen artetik pasatzen dira arropak eta ikertzaileek frogatu dute erosi berria izan den arropan bakterioak eta birusak kantitate nabarmenean dituztela eta, horrez gain, gorotz-germenen presentzia ere izaten dituztela.
Neurozientzia
Dislexia jatorri neurologikoa duen ikasteko zailtasun espezifikoa da, irakurmenaren zehaztasun eta arintasunean eragin zuzena du. Egun intzidentzia uste zena baino altuagoa da, haurren %10k baitu. Dislexia eta hizkuntzaren garapenaren lotura zuzena da, eta erlazio hau ulertzeak asko lagun dezake dislexia arin detektatzeko. Donostian egoitza duen Basque Center on Cognition, Brain and Language ikerketa zentroak (BCBL) lanean dihardu dislexiaren jatorria eta arrazoiak argitzeko, eta horretarako kasko berezi bat osatu nahi dute. Kasko hau jantziz gero, bere betebeharra litzateke dislexikoei letrak hobeto bereizten irakastea. Lan honen xehetasunak Arantxa Iraolak azaldu dizkigu Berrian: Letrak ez daitezen izan anabasa.
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Egileaz: Uxune Martinez, (@UxuneM) Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.