Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Biologia
Berrian irakur daitekeenez, iaz baino antxoa gutxiago aurkitu du Aztik Bizkaiko Golkoan. 2020ko uda amaieran Aztik 230.000 tona antxoa gazte zeudela ondorioztatu zuen; aurten ordea, 208.000 tona zenbatu dituzte. Hala ere, Eusko Jaurlaritzako Nekazaritzako arduradunek adierazi dute antxoaren populazioan beherakada ikusten bada ere, osasun onean dagoela. Baina hau ez da aurten behartu duten aldaketa bakarra. Antxoa gazteak aurreko urteetakoak baino txikiagoak dira. 2004ko datuekin alderatuz, bataz beste 4.5 cm murriztu dute gorputz tamaina.
Nazioarteko hainbat ikertzaile eta erakunde ornitologiko batu dira oraingoan, denen artean txori-kantetan gertatu den aldaketa ikertzeko. Mundu-mailako txori-populazioen murrizpenak iradokitzen du paisaia naturaletako ezaugarri akustikoak aldatzen ari direla, eta hau aztertzeko, azken 25 urteetan Europa eta Ipar Amerikako 200.000 kokalekutako txori-kantak grabatu dira. Emaitza kezkagarriak lortu zituzten: oro har, txori-espezie kopurua murriztu da bai Ipar Amerikan bai Europan, eta baita espezie bakoitzeko indibiduo kopurua ere. Honek, bestalde, naturako soinuak homogeneoagoak eta isilagoak izatea eragin du. Azalpenak Zientzia Kaieran: Txori espezieen ordezkapena: udaberriko soinua aldatzen ari da.
Psikologia
Gure haurtzaroko lehen urtetako (jaiotzatik hiruzpalau urte ingurura arte) oroitzapen ezari “haur-amnesia” esaten zaio. Juan Ignacio Pérez biologoak azaldu bezala, giza garunak denbora behar du garatzeko, eta hipokanpoa esaterako, ez da osatzen gutxienez zazpi urte betetzen ditugun arte. Garunaren egitura hau da, hain zuzen ere, oroitzapenak kudeatzen dituena, zientzialarien ustetan. Hala ere, bada hipokanpoaz harago “haur-amnesia” sor dezaken beste eragile bat, hitz egiteko gaitasuna, hain zuzen. Izan ere, badirudi hitzaren domeinuaren aurreko oroitzapenak galdu egiten direla. Azkenik, gurasoen narratibak ere eragina izan dezakeela pentsatzen dute zientzialariek. Xehetasunak Zientzia Kaieran: Haur-amnesia edo umetako oroitzapenen ahanztura.
Osasuna
Elhuyar aldizkarian eta Zientzia Kaieran Leire Pinedo psikologo klinikoari hainbat galdera egin dizkiote, bere ibilbide eta bizipenen inguruan. Salamancan ikasi zuen psikologia eta ondoren Madrilen egon zen lau urtez lanean. Lan hark ordea ez zuen betetzen eta BAPEa (Barneko Psikologo Egoiliar) prestatzea erabaki zuen. Lan horretan dabil geroztik, eta azaldu duenez, laguntza psikologikoa behar duen gero eta jende gehiago dago. Datuak Zientzia Kaieran: Leire Pinedo, psikologoa: “Osasun mentalik gabe ez dago osasunik”.
Hiesaren Nazioarteko eguna izan zen abenduak 1 eta honen harira, Osakidetzak eta Osasunbideak datu hau eman du: %29ko beherakada eman da GIB birusaren urteko positibo berrietan. 2019 urtean 190 positibo berri izan ziren; iaz berriz, 134 kasu diagnostikatu ziren. Hala ere, osasun agintariek ez dute benetako beherakada bat ziurtatu. Izan ere, iaz COVID-19aren izurriak asko eragin zion osasun sistemaren ohiko funtzionamenduari, eta beraz, datu horiek ez-osoak izan daitezke. Bitartean, Elhuyar aldizkarian irakur daitekeenez, Nazioarteko erakundeek ohartarazi du COVID-19ak atzerapausoak eta etenak ekarri dituela hiesaren aurkako plangintzetan, gehienbat herrialde pobretuetan. Gai berarekin jarraituz, Berrian zuzenbidean lizentziaduna den Paulina Ramirez Carvajali egindako elkarrizketa. Paulinak GIBa dutenek jasaten duten diskriminazioa aztertu du Alcalako Unibertsitateko Klinika Juridikoan, eta, bere esanetan, Espainiako sistema juridikoan gaixotasun infekto-kutsakorra kalifikazioa jasotzen du gaixotasunak; hala ere, gaixotasun infekzioso-transmitigarri gisara kalifikatu beharko litzateke. Izan ere, txikikeria horrek eragin handia du GIB pairatzen dutenen eskubideetan. Adibidez, lan eskaintza publikoetan pertsona horiek automatikoki baztertzen ziren.
Osasunaren Mundu Erakundearen markoa COVID-19ra egokitu dute eta pandemiak eragin dituen baldintzatzaile sozialak aztertu eta azaltzeaz gain, zapalkuntza-sistemen eta komunikazioaren eragina ere aintzat hartu dute. Gaceta Sanitaria aldizkarian argitaratu dute informazio hau guztia, eta bertan irakur daitekeenez, osasun-arazoak desberdintasun sozioekonomikoak areagotu ditu mundu osoan. Honi aurre egiteko, beraz, ezinbestekoa da marko hau berritzea. Egileen esanetan, bestalde, markoa COVID-19rako landu badute ere, antzeko izurrietarako egokia izan daitekeela argitu dute. Ana Galarragak azaltzen du Elhuyar aldizkarian: Baldintzatzaile sozialen OMEren markoa egokitu dute COVID-19rako.
Aseguru konpainien eta ospitaleen arteko gatazkak gutxitzeko asmotan, Asier Garmendia Mujika ikertzaileak, UPV/EHU Adimen Konputazionalaren taldeko kideen laguntzarekin, adimen konputazionalean oinarritutako sistema bat garatu zuen 2016an. Ikerketarako datuak Santiagoko José Joaquín Aguirre Txileko Unibertsitateko Ospitale Klinikotik eskuratu zituen, bertan ospitaleratutako pertsonen balio fisiologikoen milaka analisi erabilita. Garmendiak azaldu duenez, paziente horietako batzuk larrialdi zerbitzuetara joan ondoren alta jasotzen zuten, baina egun batzuen ostean ospitalera itzuli eta ingresatu egin behar izan zituzten. Datuak Zientzia Kaieran: Aseguru konpainien eta ospitaleen arteko gatazka, datu kontua.
Astronomia
Leonard kometa begi-bistaz ikustea espero zen, baina bere arrastoa galdu dute. Greg Leonardek urtarrilean aurkitu zuen kometa hau Arizonako Lemmon Mountain behatokitik zerura begira zegoela, eta hortik datorkio deitura. 80.000 urtean behin pasatzen da Lurraren ingurutik eta, beraz, ikusmin handia sortu zen astronomia zaleen artean abenduan ikusgai egongo zela jakinarazi zenean. Hilabete horretako 12an, 13an eta 14ean espero zen. Alabaina, Leonard ez da handitzen ari, eta agian hautsi egingo dela pentsatzen dute adituek. Azalpen guztiak Berrian: Zer gertatu zaio ‘Leonard’-i?
Ingurumena
Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, itsas-ingurumen iraunkorraren bidean, ia emisiorik gabeko ikerketa ontzi hibridoa garatu dute Pasaiako portuan. Ortze izena du eta Blas de Lezo Itsas Arrantza BHIk duen itsasontzia birmoldatuta eraiki dute, propultsio sistema berritzaile bat instalatuz. Hain zuzen, propultsio sistema diesel mekaniko konbentzionaletik propultsio sistema diesel-elektrikora (hibridoa) pasatuko da. Horrela, zero-emisio egoera lortu nahi da portuetan eta babestutako inguruetan edo jendartetik gertuko guneetan. Eraldaketaren ostean, Ortze ontzia eskola-itsasontzi ez ezik, itsas eta ingurumen ikerketa lanak burutzeko ere erabiliko da.
Geologia
Beyond EPICA ikerketa proiektuak Antartikako izotza zulatu nahi du laginak atera eta klima bilakaera hobeto ezagutzeko asmotan. Duela 1,5 milioi urtera arteko izotz lagina eskuratu nahi dute, eta horretarako, hiru kilometro luze eta hamar zentimetro zabal den izotzezko hodia atera behar dute. Izan ere, ikertzaileei izotzetan harrapatuta geratzen diren aire burbuilak interesatzen zaizkie, hauetaz baliatuz, garaian garaiko atmosferaren konposizioa lortu baitaiteke. Ikerketa honen helburuetako bat, Erdi Pleistozenoko trantsizio garaian (duela 800.000 eta 1,2 milioi urte artean) gertatu zen aldaketa aztertzea da, garai hartan, izotz aroen maiztasuna aldatu baitzen. Hau da, 40.000 urtetik behin gertatzen zena 100.000 urtetik behin gertatzen hasi zen. Alegia, izotz aro batetik besterako denbora tartea bikoiztu egin zen. 2019an hasi zuten ikerketa berria, eta egunotan zuloa egiten hasteko prestatzen ari dira. Jakes Goikoetxeak azaltzen du Berrian: Izotzik zaharrena nahi dute.
Egileaz:
Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.