Zergatik dira horren ezberdinak Ilargiaren aurpegiak?

Nahúm Méndez

Uste dut denok, salbuespenik gabe, Ilargiari so egon garela inoiz eta deigarriak egin zaizkigula begiratu bakarrean ere nabariak diren irregulartasunak. Ziurrenik denetan ikusgarriena bi koloreren presentzia da: zuria eta grisa. Ilargiaren gainazalean sakabanatuta ageri dira, forma bitxiak sortuz, inpaktu-krater ugarirekin batera.

Zoritxarrez, Lurretik gainazal horren alde bat bakarrik ikus dezakegu, hain zuzen, «aurpegi hurbila» izenez ezagutzen duguna eta geografia eta geologia oso bestelakoak dituen «aurpegi ezkutua» deitzen dugunaren ehuneko hogei baino gutxiago.

1959. urteraino ez genuen Ilargiaren aurpegi ezkutua ikusterik izan. Luna 3 zunda sobietarrak hartutako argazkiei esker izan zen. 1970eko hamarkadan, bigarren erditik aurrera bereziki, zehatzago aztertzeko aukera izan genuen Ilargirako misio kopuru gero eta handiagoari eta teknologia hobeari esker.

Ilargiaren aurpegien arteko aldeak

Argazki horiek aztertzean, zientzialariak konturatu ziren bi aurpegien artean alde handiak zeudela. Gertakari hori azaltzeko zenbait bertsio eman zituzten, batzuetan polemika eta guzti, baina guztiek aurreratu ziguten Ilargiaren historia a priori iruditu zitzaiguna baino askoz ere interesgarriagoa zela.

Eta zein dira alde horiek? Nabariena Ilargiko itsasoen eta ingurune argienen arteko proportzioa da. Aurpegi hurbilean itsasoek azaleraren heren bat inguru hartzen dute; aurpegi ezkutuan, aldiz, soilik ehuneko bat inguru. Itsaso gutxiago edukitzeaz gain, aurpegi ezkutuaren geografia askoz ere malkartsuagoa da eta, itxuraz, krater kopuru handiagoa du.

Baina zer dira itsasoak? Ilargiko itsasoek ez dute zerikusirik gure planetako ur-itsasoekin: labaz estalitako lautada zabalak dira, asteroideek Ilargiaren aurka izandako talka handiek eta horien ondoriozko sumendi erupzioek sortutakoak.

Pentsatu behar dugu talka indartsu eta bortitzenek dimentsio handiko kraterrak sortzeaz gain, Ilargiaren azala hautsi zezaketela. Modu horretan, mantuaren material urtua gainazalera ateratzen zen eta kraterrak betetzen zituzten.

Baina, orduan, nola azal daiteke alde hori? Ez al zen inpaktu handirik egon Ilargiaren aurpegi ezkutuan edo orain arte argitu ez dugun beste faktoreren bat al dago?

Aitken arroaren misterioa

Science Advances aldizkariak argitaratu zuen artikulu bat saiatu da galdera horiei erantzun zuena ematen: Ilargiaren hego poloan Aitken arroa dago, ia 2.500 kilometroko diametroa eta 6tik gora kilometroko sakonera dauzkan inpaktu-krater erraldoia, duela 4.300 milioi urte inguru sortu zena. Ilargiko kraterrik handiena ez ezik, Eguzki Sistemako handienetako bat ere bada. Ziurrenik bigarren handiena da ezagutzen ditugun guztien artean.

Artikuluaren egileen arabera, arroa eragin zuen talka horren bortitza izan zenez, bero moduan askatu zen energiak Ilargi-mantuaren zirkulazioa aldarazi zuen, bat-bateko tenperatura aldaketa inpaktu-eremutik Ilargiaren barnealderantz zabaldu zelako.

Gutxi gorabehera 100 kilometroko diametroa zuen gorputz batek eragindako talka handia izan zen arren, badakigu Ilargiaren azalari soilik eragin ziola, hau da, ez zela ez zela mantura iritsi.

Nola jakin dugu xehetasun hori? Bada, Ilargiaren ingurune horren konposizioa aztertu ahal izan dutelako zenbait misio espazialek, eta egiaztatu ahal izan dutelako ikusten diren arroka guztiak osaeraren aldetik antzekotasun handiagoa dutela gainazalekoekin mantukoekin baino. Inpaktua manturaino iritsi izan balitz, beste osaera bateko arrokak ikusiko genituzke bai kraterraren barruan, bai kraterretik kanpo inpaktuaren energia bortitzak sakabanatuta.

Horrek esan nahi du inpaktua oso angelua zeiharrarekin gertatu zela ziur aski, hau da, ez “aurrez aurre”. Angelua askoz ere bertikalagoa izan balitz eta manturi eragin izan balio, talkaren ondorioz kanporatutako eta urrutira jaurtitako arrokak aurkituko genituzke.

Pentsa dezakegu inpaktuari buruz azaldu ditugun xehetasun horiek ez dutela zerikusirik gure historiarekin, baina seguruenik ondoren gertatu zena baldintzatu zuten. Izan ere, Ilargiaren azalaren justu azpian KREEP akronimoaz ezagutzen dugun elementu kimiko-multzoa metatzen ari zen. Izen horren arrazoia da potasioaren (K), lur arraroen (REE) eta fosforoaren (P) nahasketa dela. Elementu horiekin batera egongo lirateke desintegrazio erradioaktiboaren ondorioz beroa sortarazteko gai diren beste batzuk, torioa kasu.

Aurretik azaldu dugunez, ikertzaileek uste dute inpaktuak sortutako beroak Ilargi-mantuaren ohiko zirkulazioa aldarazi zuela, eta zirkulazio-korronte berriak Ilargiaren aurpegi hurbileraraino eraman zituela gainazalaren azpian metatutako elementuak.

Gertaera hori bat dator Ilargiko geokimikari buruzko obserbazioekin. Adibidez, elementu horien ezohiko kontzentrazioak aurkitu dituzte gure satelitearen leku batzuetan, itsaso handienetako batean kasu (Oceanus Procellarum).

Izan ere, aipatutako elementuek eragindako bero osagarriari esker, litekeena da mantuko materialetan fusio maila handiagoa gertatu eta, ondorioz, magma kantitatea gehitu izana. Magma hori da asteroideen inpaktuek sortutako hausturen bidez kanporatu zena eta itsasoak eratu zituena.

Oso hipotesi interesgarria da zalantzarik gabe eta, oro har, badirudi bat datorrela obserbazioekin. Hala ere, oraindik asko daukagu Ilargiaren geologiaz ikasteko eta, adibidez, ulertzeko zergatik den gure satelitearen azala lodiagoa aurpegi ezkutuan hurbilean baino eta hori ere faktore garrantzitsua izan al zen aurpegi batean bestean baino itsaso gehiago agertzeko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Jones, M. J., Evans, A. J., Johnson, B. C., Weller, M. B., Andrews-Hanna, J. C., Tikoo, S. M., & Keane, J. T. (2022). A south pole–aitken impact origin of the lunar compositional asymmetry. Science Advances, 8(14).doi: 10.1126/sciadv.abm8475

---

Egileaz:

Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.

---

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko apirilaren 18an: ¿Por qué las caras de la Luna son tan diferentes?

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.