Marterako artxipelago bolkaniko bat

Nahúm Méndez

Gaur egun Marteren paisaia etzea begiratzen dugunean, ditugun froga guztiak gorabehera, oso zaila da duela hiru edo lau mila milioi urte nolakoa zen irudikatzea: planetak atmosfera askoz dentsoagoa zeukan, eta ozeano batek estaltzen zuen bere arro boreal handia; ibaiak zeuzkan gainazalean, bai eta lakuak ere, orain krater batzuk ikusten ditugun lekuetan. Baina, gure irudimena urrats bat harantzago eraman dezakegu oraindik ere eta gurearekin are antzekoagoa den planeta baten zirriborroa egin. Duela gutxi argitaratutako ikerketa batek planteatu zuen Olympus Mons Lurreko jatorriko bolkanikoko artxipelago baten baliokide martetarra izan litekeela, hala nola Hawaii eta Azore uharteak.

Uharte horiek mantuan, ozeanoko gainazalaren azpian, puntu beroak egotean dute jatorria. Puntu horiek eraikin bolkanikoak sortzeko moduko jarduera bolkanikoa elikatzen dute, eta uharte horiek denboran zehar izandako erupzioetatik sortuko lituzkete.

Itzul gaitezen Marteren kasura eta azter ditzagun uhartearen dimentsio ikaragarriak. Zalantzarik gabe lurreko edozein uharte bolkaniko txiki-txikia izango litzateke haren parean. Olympus Monsek eratutako uharteak 600 kilometro inguruko diametroa izango luke (hori horrela, Iberiar Penintsularen barruan jartzekotan, nahiko justu sartuko litzateke), eta oinarritik 20 kilometroko altuera gaindituko luke, hau da, existitzen den edozein kasuk baino askoz gehiago. Esate baterako, Hawaii uharteak oinarritik duen altueraren bikoitza baino gehiago izango luke.

Uharte horren tamaina izugarria bi faktore nagusiren ondorio izan liteke: alde batetik, azala puntu beroaren gainean mugiaraziko lukeen plaken tektonikarik ez egotea. Faktore horren ondorioz, laba une oro sortuko litzateke oso gune zehatz batetik, baina lurrean, adibidez, azala mugitzen ari denez, ozeanoen kasuan hainbat adin dituzten uharteen segida bat sortzen da; izan ere, puntu beroa estatiko mantendu arren, azala horren gainean mugitu da, eta magma zenbait puntutatik sortu izanaren irudia eragin du.

Aintzat hartu beharreko beste faktorea Marteko grabitatea da; izan ere, lurrekoaren % 40 ingurukoa da. Horri esker, gure planetan baino eraikin bolkaniko askoz handiagoak egonkor egon daitezke, eta ez horren erraz “desmuntatu”; hala ere, Olympus Monsen hegalean irristatzeen orban handiak ikus daitezke. Horien kausak zehazteko analisi xehatua behar da.

Nola ondorioztatu da Olympus Mons uharte erraldoia izan ahal izan zela? Ikerketa horren funtsezko puntuetako bat eraikin bolkanikoaren morfologian oinarritzen da. Irudiak begiratzean, ondo bereizitako bi alde ikus ditzakegu: beheko bat, oso malkar markatuarekin, 6 kilometro inguruko altuera duena; eta, horren gainean, askoz bigunagoa den beste alde bat, lurreko ezkutu sumendietan ikusten dugunaren antzekoa. Ikerketan malkarra interpretatzen da kosta lerroa edo itsas mailako lerroa gutxi gorabehera egongo litzatekeen puntu gisa; bertan, labak eta ozeano boreal handiak bat egingo lukete.

Gure planetan uharte bolkanikoek ere morfologia duala dute, eta muga uraren altueran dago. Arretik, malkarra zenbait modutan interpretatu zen, eraikin bolkanikoaren ezegonkortasunak, batzuetan izoztutako ozeano batekin (baina higatzeko gaitasuna duena) kontaktua izateak eta labaren eta izotzaren arteko elkarrekintzak edo ur likidoaren eraginak hegaletan eragin ditzaketen irristatzeek sortutako forma gisa.

Baina guztia ez de hemen amaitzen. Malkarra sei kilometro baino pixka bat altuagoa da, eta, zalantza gabe, ez dirudi Marteko ozeanoak inoiz horrenbesteko sakonera izan duenik… Orduan, nola ebatz dezakegu itxurazko inkongruentzia hori antzinako kosta lerroak kota askoz baxuagoan markatzen dituzten frogak aintzat hartuta? Eraikin bolkanikoaren hazkunde azkarraren ondorioz, azala tolestera behartu egon zitekeen. Horregatik, sumendiaren oinarriaren inguruan topografia deprimitua sor zitekeen, eta, beraz, eremu horretako ur zutabearen altuera justifikatuko litzateke, arro boreal osoan Marteren iraganari buruzko edozein ereduk eskainitakoa baino ozeano askoz sakonago baten existentziaren beharrik izan gabe.

Ikerketa horrek adarkadura asko dauzka, ez soilik maila geologikoan; izan ere, malkarrean ikus daitezkeen hegalen apurketak aztertuta ur zutabeak izan zituen altuerak ezagutu genitzake eta hori markagailu gisa erabiltzen saiatu Marteko ozeanoak denboran zehar izan duen historia hobeto ezagutzeko. Izan ere, horrek inplikazio garrantzitsuak ditu astrobiologiaren ikuspuntutik, ur kopurua eta horrek Marteren azalean egoeran likidoan eman duen denbora ezagutzeak aukera emango ligukeelako Marteren bizigarritasuna denboran zehar nola aldatu den hobeto irudikatzeko.

Gainera, ikerketa hori Tarsiseko eskualdean dauden beste sumendi batzuetara hedatzen saiatu daiteke (izan ere, sumendi horien morfologiak ere erabilgarriak izan litezke ikerketa metodo hori aplikatuta), eta iraganean uharteak izan ziren gainerako eraikin bolkanikoak ikertzen saiatu.

Baina oraindik ere etorkizunean konpondu beharreko handicap bat daukagu: lan hori ondo egiteko, seguruenik, sumendi horiek osatzen dituzten arrokak lagindu beharko genituzke. Horren bidez, arroka horiek datatzeaz gain, sumendi horien hazkunde aldien data zehatz jakin genezake, eta antzinako kosta lerroak marrazten saia gintezke. Hala ere, erronka hori gaur egun ezinezkoa da maila teknikoan, baina batek daki etorkizunean (espero dezagun hamarkada asko behar ez izatea) beharrezko baliabideak eta teknologia izango ditugun toki horiek xehetasunez ikertzeko.

Eta, ezbairik gabe, horrelako ikerketek agerian uzten dute, gaur egungo aldeak gorabehera, Marte eta gure planeta gaztaroan beharbada ez zirela horren desberdinak izan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Hildenbrand, Anthony; Zeyen, Hermann; Schmidt, Frédéric; Bouley, Sylvain; Còstard, François; Gillot, Pierre Yves; Marques, Fernando O.; Quidelleur, Xavier (2023). A giant volcanic island in an early Martian Ocean? Earth and Planetary Science Letters, 619. DOI: 10.1016/j.epsl.2023.118302.

Egileaz:

Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko abuztuaren 21ean: Un archipiélago volcánico para Marte.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.