Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Ingurumena
UPV/EHUko ikerketa batek, INMA proiektuaren parte denak, ingurune berde edo urdinetan bizitzearen eta haurren garapen kognitiboaren arteko erlazioa ikertu du; zehazki, lan-memoria, 1.500 haurrengan. Emaitzek ez dute ebidentzia argirik erakutsi ingurune horiek lan-memoria hobetzen dutenik. Nazioarteko ikerketa batzuek eremu berdeagoetan bizi diren haurrengan onura kognitiboak iradokitzen dituzten arren, ebidentziak mistoa izaten jarraitzen du, eta ikerketa gehiago behar da adostasun zientifiko bat lortzeko. Datuak Zientzia Kaieran.
Kataluniako 11 hiritan egindako ikerketa baten arabera, airearen kutsadurak antibiotikoen erabilera areagotzen du. PM10, PM2.5 eta NO2 kutsatzaileen eraginpean egoteak arnas narritadura eta infekzio baten antzeko sintomak eragiten ditu, eta horrek antibiotikoen preskripzioa areagotzen du osasun-zentroetan. Bigarren mailako bakterio-infekzioekin ere egon liteke lotuta. JAMA Network aldizkarian argitaratu dute ikerketa, eta airearen kalitatea hobetzeko beharra nabarmendu dute; izan ere, kutsadura eta antibiotikoekiko erresistentzia osasun publiko globalaren erronkak dira. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian.
Arkeologia
Aranzadi Zientzia Elkarteak Alkizako Itxuraingo tumulua induskatu du, eta bertan harrizko trikuharri bat zegoela baieztatu dute. Aurkikuntzak Neolitotik Brontze Arora arte datatutako zeramika eta suzko harriak dituen hileta-ganbera baten berri eman du. Gainera, aztarnategiak aurkitu dituzte inguruko kobazuloetan; Olatzazpin, esaterako, hilobi kolektibo bat eta zeramika esanguratsua aurkitu dituzte. Neolitoko eta Brontze Aroko gizarteak konplexuagoak nola bihurtu ziren aztertzen ari dira ikertzaileak, aldaketa sozialak eta erritu sinbolikoak islatuz. Informazio gehiago Berrian.
Mendizale talde batek 60 cm-ko diametroko amonite bat aurkitu zuen irailaren hasieran Langraiz Okatik (Araba) gertu, 87 milioi urtekoa, Kretazeo garaikoa. Aurkikuntzaren ostean, Arabako Natur Zientzien Museoarekin harremanetan jarri ziren. Fosila osorik dagoela baieztatu zuen erauzketa arrakastatsuak. Orain, zaharberritze prozesuan dago, museoan ikusgai jarri aurretik, eta dagoeneko ikusgai dauden beste bi amoniterekin bat egingo du bertan. Kultura diputatuak herritarren elkarlanaren garrantzia nabarmendu zuen aurkikuntzan. Datuak Berrian eta Alea aldizkarian.
Osasuna
Sexu transmisiozko infekzioen (STI) gorakada globala eta sexu osasunari lotutako arriskuak —minbizia eta antzutasuna, besteak beste— nabarmentzen ditu Miren Basaras Biologian doktoreak Zientzia Kaierarako idatzitako artikuluan. Tratamenduak eskura izan arren, sintomarik ez izateak eta sexu ez-segurua praktikatzeak kasuak ugaritu dituzte, bereziki gazteen artean. Ezinbestekoak dira prebentzioa, aldizkako kontrolak eta diagnostiko arinak hedapena kontrolatzeko. Datuak Zientzia Kaieran.
Neurozientzia
Ikertzaile batzuek aurkitu dute Caenorhabditis elegans zizare nematodoak elkarte desatseginak gogoratzeko eta ahazteko gai dela. Baldintza normaletan, harrek ordu gutxitan ahazten dute butanoarekiko lotura negatiboa, baina ahanztura hori atzeratu egiten da hotzaren edo litioaren eraginpean jarriz gero. “Ahanzturaren etengailu” hori, dirudienez, zelula-mintzen zurruntasunaren eta neuronetako diazilglizerolaren murrizketaren araberakoa da. Aurkikuntza horiek etorkizunean aplikazioak izan ditzakete memoria eta ahanztura ikerketetan, organismo konplexuagoetan. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran.
Mikrobiologia
Txinako larrugintzarako animalien etxaldeetan egindako ikerketa batek 125 birus aurkitu ditu; horietatik 36 berriak dira, eta 39k gizakietara salto egiteko gaitasuna dute. Aurkikuntzen artean, zazpi koronabirus —saguzarren HKU5aren antzeko bat barne— eta A gripearen hiru aldaera nabarmendu dituzte. Ikertzaileek ohartarazi dute animalia horiek hazteak zoonosi arriskua dakarrela, hau da, animalietatik gizakietara transmiti daitezkeen gaixotasunak. Osasun publikorako mehatxua azpimarratzen duen ikerketa Nature aldizkarian argitaratu dute. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.
Ekonomia
Sektore anitzeko krisi globalari erantzunez, bi alternatiba nagusi sortzen dira: Desazkundea, Europan sortua, eta Bizitza Ona, Latinoamerikan sortua. Desazkundea “gutxiagorekin hobeto bizitzearen” eta kontsumoa murriztearen aldekoa da, eta Bizitza Onak, berriz, norbanakoen, gizartearen eta ingurumenaren arteko errespetuzko oreka bilatzen du. Problematika berean zentratzen diren arren, desberdintasunak ikusten dira haien planteamendu estrategikoetan. Ikerketak ondorioztatu du alternatiba horien arteko eztabaida eta ideien trukea onuragarriak izan daitezkeela, horien aniztasunak erresilientzia handiagoa sustatzen baitu krisi globalaren aurrean. Datuak Zientzia Kaieran.
Adimen artifiziala
Euskarazko adimen artifizialerako neurona-eredu aurreratua garatu du Oraik, chatbotak, zuzentzaileak eta itzultzaileak bezalako tresnetarako diseinatua. Euskarazko testuen bilduma handirik ez dagoenez, ingelesezko eredu bat erabili dute, eta ikasketa automatikoko algoritmoen bidez egokitu dute. ZelaiHandi corpusa, euskarazko handiena, giltzarri izan da prozesu horretan. 11 hizkuntza-atazatan ebaluatuta, eredu hori, ingelesa baino txikiagoa izan arren, euskararako dagoen eraginkorrena da, eta AAk hizkuntza horretan garatzea errazten du. Informazio guztia Berrian, Gara egunkarian eta Elhuyar aldizkarian.
Kimika
Alma Levant Hayden Estatu Batuetako kimika analitikoa ibilitako kimikaria izan zen, eta funtsezko papera izan zuen 50eko eta 60ko hamarkadetan. Espektrofotometria eta kromatografia bezalako teknikak erabili zituen minbiziaren aurkako iruzurrezko erremedioak identifikatu eta azaltzeko, hala nola Krebiozen, zeina kreatina hutsa izan baitzen. Bere lanaren bidez, Haydenek osasun publikoa defendatu zuen, sendagaiak benetan eraginkorrak eta seguruak zirela ziurtatuz. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.
Astronomia
Pertseidak, “San Lorenzoren malkoak” bezala ezagutzen direnak, Lurrak 109P/Swift-Tuttle kometaren orbita gurutzatzen duenean sortzen diren meteoroak dira. Izotzez eta hauts partikulez osatutako kometak partikula horiek askatzen ditu Eguzkira hurbiltzen denean, eta, Lurreko atmosferan sartzean, erre egiten dira, meteoro-euria sortuz. Fenomenoa uztaila eta abuztua bitartean ikusten da urtero. Informazio gehiago Berrian.
Klima-aldaketa
Texasko Unibertsitateak egindako ikerketa baten arabera, hirien % 60k inguruko landa eremuek baino euri gehiago jasotzen dute, eta horrek hiri uholdeen arriskua larriagotzen du. Urbanizazioak atmosferaren dinamika aldatzen du, haizea moteltzen duten eta kondentsazioa eta hodeien eraketa sustatzen duten eraikinekin. Hiririk beroenek eta hezeenek prezipitazio-anomalia handiagoak dituzte. Populazio-dentsitateak eta azalera iragazgaitzek fenomeno hori anplifikatzen dute; haranetako zenbait hirik, ordea, Seattlek edo Kyotok, adibidez, kontrako efektua dute. Pnas aldizkarian argitaratu duten aurkikuntza hori funtsezkoa da klima-aldaketaren aurrean. Azalpen guztiak Gara egunkarian.
Aurtengo uda erregistratutako beroena izan da, ipar hemisferio osoko tenperatura errekorrekin, Copernicus Behatokiaren arabera. Ekainetik abuztura, orain arteko hilabeterik beroenak bizi izan zituen planetak: muturreko bero boladak, lehorteak eta uholde hilgarriak. Tenperatura altuek Espainian, Txinan eta Indian izan zuten eragina, eta beroak milaka heriotza eragin zituen. Ozeanoek ere, zeintzuek giza jarduerak sortutako beroaren % 90 xurgatzen duten, aurrekaririk gabeko tenperaturak izan zituzten. Datuak Gara egunkarian.
Medikuntza
Stanfordeko Unibertsitateko ikertzaileek sagu bizien azala garden bihurtzea lortu zuten tartrazina elikagai-koloratzaile arrunta aplikatuta. Koloratzaile horrek larruazalaren opakutasuna murrizten du eta errefrakzio-indizeak aldatzen ditu. Horrela, organoak eta odol-hodiak ikus daitezke. Efektua itzulgarria da eta ez da toxikoa erabilitako dosietan. Science aldizkarian argitaratutako ikerketaren arabera, metodo hori medikuntzan aplika daiteke egitura biologikoak modu seguruan ikusi eta aztertzeko. Ikertzaileak beste koloratzaile batzuk aztertzen ari dira etorkizuneko aplikazio medikoak garatzeko. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.
Egileaz:
Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrako komunikazio digitaleko teknikaria.