La unibertsalaren bila

Almudena M. Castro

Beste 30 urte igaro ziren Günther Christoph Schelhammerri pazienteen gortasuna diagnostikatzeko sardexka bat erabiltzea otu zitzaionetik, diapasoiak gaur egun duen itxura lortu arte. Hori gertatu zenean, ez zen otorrinoen kontua izan, tronpetista ingeles bati esker baizik.

XVIII. mende hasieran, barrokoko musika gune nagusietakoa bihurtu zen Londres. Han konposatu zituzten beren lan ospetsuenetako batzuk Henry Purcellek¹ edo Georg Friedrich Händelek, besteak beste. Bitxia bada ere, biek hainbat partitura eskaini zizkioten Shore abizeneko musikari familia bati: Matthias Shore, William anaia eta John semea tronpeta jotzaileak ziren Londresko Errege Kaperan. Katherine Shore alaba abeslaria, aktorea eta klabe jotzailea ere izan zen. Guztiak izan ziren musikari aipagarriak, baina gainera, John Shore ospetsu egin zen bakarlaritzat zuen birtuosismoagatik, edo ahizpa Katherine eta garaiko beste abeslari batzuekin batera bikoteka jotzeagatik. Bere tronpetaren kontrola eta bizkortasuna apartekotzat hartzen ziren.

Dena kontzertu baten erruz aldatu zen. Dirudienez, Johnek gehiegizko esfortzua egin zuen tronpetarekin, eta tupustean ezpaina urratu egin zitzaion. Ezin izan zuten zauria konpondu, eta bakarlari ibilbidea utzi behar izan zuen Johnek. Zorionez, bertute handia izateaz gain, moldakorra ere bazen. Musika prestakuntza handia jaso zuen gaztetatik. Lautea jotzen zekien, baita instrumentuak konpontzen ere, eta berrikuntzak egitea eta teknika berriak ikastea gogoko zuen. Istripuaren ondoren, lautea jotzeari ekin zion buru-belarri, eta instrumentu hori tonuan jarri nahian, 1.711an diapasoiaren ideia otu zitzaion. Diotenez, geroztik, kontzertu bakoitzaren aurretik eta oso modu teatralean, metalezko urkila bitxi hori ateratzen zuen publikoaren aurrean eta zera errepikatzen zuen: «Ez noa inora nire diapasoirik gabe». Hura bai izan zela promozio kanpaina!

Diapasoia laster zabaldu zen Europa osoan zehar, baina ez nahitaez Shoreren esloganari esker. Ordura arte, musikariek egurrezko hodiak erabili zituzten erreferentzia tonal baten bila. Baina hodi horiek ez ziren oso fidagarriak, eta tenperatura eta hezetasun aldaketek asko eragiten zieten. Diapasoia, aldiz, maneiagarria eta sendoa zen, tonu konstantea mantentzen zuen giro baldintzak edozein zirela ere eta, gainera, oso tonu garbia sortzen du, ia harmonikorik gabea, identifikatzen oso erraza.

Händelen diapasoia

Händelek berak segituan hartu zuen asmakizuna. Dirudienez, John Shorek berak oparitu zion, eta gaur egun, bere diapasoia da kontserbatzen den zaharrena. Hala ere, norbaitek joko balu, alde handia nabarituko luke egungo batekin alderatuta. Hasteko, ez dutelako nota bera ematen: gaur egungo diapasoiek la ematen dute (A440²), eta Händelenak, berriz, do baten soinua zuen (C512 Hz). Baina gainera, do hori nahiko desafinatua irudituko litzaiguke, oraingoa (C523 Hz) baino tonu laurden bat baxuagoa baitu³.

Diapasoi horri esker, Händelek eta bere garaikideek lanak zer afinazio zehatzetan entzun nahi zituzten identifika dezakete musikologoek (diapasoien tonuak egonkor iraun du gaur arte). Baina, horrez gain, azken mendeetan soinu musikalek izan dituzten aldaketei buruzko arrastoak ematen dizkigu. 1880an, A. J. Ellis musika aditu ingelesak bidaia bat egin zuen Europa osoan zehar, eta XVI eta XIX. mendeen arteko 74 organo eta diapasoi aztertu zituen, besteak beste Händelen diapasoia eta Stein pianogilearena, zeinak Mozartentzat pianoak eraiki baitzituen Vienan. Aurkitu zuen 74 instrumentu horien arteko la notaren afinazioaren maiztasuna 374 eta 567 bibrazio bitartekoa zela: bostun tarte baten baliokidea edo, musika terminoetan, mordoa.

Hori da drama, istorio honen paradoxa: diapasoiak denboran zehar tonu egonkor eta etengabea sortzen lagun zezakeen arren, tonu horrek zein maiztasun izan behar zuen erabakitzea askoz ere konplikatuagoa izango zen. Horregatik, diapasoiak laster Europako musika zentro guztietan egon baziren ere, ez zen estandar komun bat egon handik denbora askora arte. Ordularien antzeko zerbait gertatu zitzaion asmakizun horri: gauza bat da denbora modu zehatz eta egonkorrean neurtzen ikastea, eta beste bat, oso bestelakoa, zer ordu den ados jartzea. Bigarren arazoa askoz ere zailagoa da, gizaki pila bat ados jartzea beharrezkoa baita. Erlojuaren kasuan, trenbidea izan zen ordua maparen puntu batetik bestera garraiatzeko eta bateratzeko gakoa; jendeak geltokira zein unetan iritsi jakin behar zuen, eta horretarako hiri eta herrialde ezberdinak estandar batekin ados jarri behar ziren. Diapasoiaren kasuan, la unibertsal bilatu hori bidaiarazi zuena irratia izan zen.

BBCren la unibertsala

Une hori baino lehen, estandarizazio saiakera batzuk egon ziren, baina bat berak ere ez zuen guztiz arrakasta izan. XIX. mendean, musika gero eta altuagoa bihurtu zen, tonuerdia gutxi gorabehera. Goranzko joera horrek musikariek beren artean soinu “distiratsuagoa” lortzeko lehiari erantzuten zion, baina arazoak sortzen zizkien abeslariei, ezin baitzituzten beren ahots kordak tenkatu mugarik gabe. 1859an, Frantziako gobernua egoera geldiarazten saiatu zen, eta agindu zuen une hartatik aurrera 435 Hz-ko la ezarriko zela herrialde osoan. Guztientzako la komuna ezartzeko lehen ahalegina izan zen, eta Frantziako mugetatik kanpo erabat gailentzea lortu ez bazuen ere (izan ere, “frantziar tonua” izena hartu zuen), musika doinuen gorako eskalada geldiarazi zuen. Mendearen amaieran, ingelesek 439 Hz-etan definitu zuten beren la (suposatzen dut frantsesen aurka egiteagatik, gehienbat).

Irratia agertzeak eta Europan eta Estatu Batuetan kontzertuak zabaltzeko erabiltzeak inoiz baino beharrezkoago bihurtu zuten benetan nazioartekoa zen estandar bat finkatzea. 1939ko maiatzean, Londresko konferentzia batek A440ko egungo estandarra adostu zuen. Zifra berri hori zehaztasun handiagoaren bila aukeratu zen, 439 zenbaki lehena baita eta elektronikoki sortzea zailagoa baitzen. A440 estandarra Britainiar Estandarren Institutuak onartu zuen 1939an, eta Estandarren Nazioarteko Erakundeak, 1955ean eta 1975ean. Une horretatik aurrera, 440 Hz-ko seinale bat transmititzen hasi zen BBC sintonizazio tonu gisa, lehen la benetan unibertsala.

Eta azkenean dena izan zen batasuna eta harmonia uhinen munduan… Edo ez? Izan ere, eta indarrean dagoen estandarra gorabehera, gaur egun Europako orkestra gehienek A442an afinatzen dute. Ez dugu erremediorik!

Oharrak:

1Haren berri ez baduzu, honi belarri bat botatzea gomendatzen dizut.

2Afinazioa letra batekin izendatu ohi da, sistema anglo-saxoian eskala musikaleko notak izendatzeko balio duena, eta jarraian hertzetan duen maiztasuna. Kasu honetan, A la da; beraz, A440k esan nahi du la nota 440 Hz-tan afinatzen dela. C512k do notaren maiztasuna adierazten du.

3Händelen diapasoia afinatzeko erabiliko bagenu, la notak 430 Hz-ko soinua izango luke

Erreferentzia bibliografikoak:

• Bickerton, R. C., eta G. S. Barr. “The origin of the tuning fork.” Journal of the Royal Society of Medicine, 50. bol., 1987, 771-773 or. DOI: 10.1177/014107688708001215
• Feldmann, H. (1997). History of the tuning fork. I: Invention of the tuning fork, its course in music and natural sciences. Pictures from the history of otorhinolaryngology, presented by instruments from the collection of the Ingolstadt German Medical History Museum. Laryngorhinootologie, 76(2), 116–122. DOI: 10.1055/s-2007-997398
• Ellis, A. J. (1880). The History of Musical Pitch. Nature 2150-54. DOI: 10.1038/021550a0

Egileaz: