«Livingstone doktorea, ezta?». Esaldi hori 1871ean Henry Stanley eta David Livingstone esploratzaileek Tanganyika lakuan lehenengo aldiz topo egin zuten kondairaren parte da. Izan ere, Staley Livingstoneren bila joan zen Afrikako erdigunera, urte batzuk zeramatzalako inondik ageri gabe. Baina Livingstone ez zen txango bat egiteko asmoz joan, Britaniar Inperioak bidali zuen Nilo ibaiaren iturburuak bilatzera; hots, itsasoratzean Egiptoko lurrak bustitzen dituen ibai ezagunaren jatorria kartografiatzera. Zalantza geografiko horri erantzuna eman ez bazion ere -gaur egun eztabaida sortzen jarraitzen du-, beste aurkikuntza garrantzitsu bat egin zuen: Zambeze ibaia aurkitu, bideari jarraitu eta ikaragarrizko ur-jauzi bat aurkitu zuen; eta, Britaniarra zenez, Victoria izena jarri zion.
Victoria ur-jauziak, edo Mosi-oa-Tunya batoko hizkuntzan (“burrunba egiten duen kea”), Zambia eta Zimbabweren arteko muga zehazten du, Afrika kontinentearen hegoaldean. Munduko ur-jauzi handiena da; 1.700 metrotik gorako longitudea eta 100 metrotik gorako ur jauzia du. Euri sasoietan, ura indarrez erortzen denez, tanta txikiz osatutako geruza handi bat sortzen da. Tantak gorantz doaz eta burrunba handi bat entzun daiteke; hortik datorkio, hain zuzen ere, bertako toponimoa. Eta, nola ez, sekulako paisaia horren jatorria Geologian aurki dezakegu.
Historia aztertzeko 180 milioi urte egin behar dugu atzera, Pangea bi superkontinentetan banatu eta elkarren artetik banatzen hasi zirenean. Laurasia iparraldean zegoen, eta Gondwana -gaur egungo Afrika barne-, berriz, hegoaldean. Garai hartan, gaur egun Victoria ur-jauzia dagoen tokian, zenbait sumendi erupzio gertatu ziren. Horren ondorioz, arroka basaltikoen mantu batek estali zuen eremu osoa, bata bestearen gainean jarritako geruzatan. Erupzio prozesu horiek hainbat milioi urte iraun zuten, eta ehunka metroko altuerako arroka bolkanikoak metatu ziren hainbat kilometroko itzulinguruan.
Plaken tektonika geldiezina da: ehun milioi urte baino gehiagotan aritu zen Gondwana azpibanatzen. Horrek arroka bolkanikoen mantua apurtzea eragin zuen, eta alde batetik bestera zeharkatzen duten ahulezia gune batzuk sortu ziren. Urak, lurrazalean barrena ibiltzen denean, zalantzarik gabe, ahulezia guneak baliatzen ditu, aurrera egiteko lasterbideak baitira.
Halaxe iristen gara duela bost milioi urte hasi eta gaur egunera arte dirauen historiaren azken kapitulura. Azken aldi horretan, klimari erreparatzen badiogu, aldi hotz eta lehorrak (glaziazioak) eta aldi bero eta hezeak (interglaziarrak) tartekatu dira eta horrek bokalerako bidean dauden zenbait ibaik osatutako drainatze-sistema bat ahalbidetu du. Ibai horien artean Zambeze ibaia dago, eta jo ta ke, milioika urtetan lortutako eroapenarekin, sigi-saga doan bidea eraiki du; halaber, arroka bolkanikoak zulatu ditu, ibilgua gero eta sakonago eraman baitu.
Eta Victoria ur-jauzia? Bada, beste galdera bat botako dizuet: gogoratzen al duzue lehen aipatu dudala urari asko gustatzen zaiola bere ibilbidean ahulguneak aurkitzea? Hori da. Ur-jauziak lurzoruren hustura handiak dira, ibaiak bokalera azkarrago iristeko baliatzen dituenak. Azter dezagun zehatzago: Zambeze ibaiak, hasiera batean, lurzoruaren azaleko haustura hori bertatik mugitzeko baliatu zuen. Hortaz, hondoa errazago higatu ahal izan zuen, eremu horretan arroila edo zintzur txiki bat sortu arte. Denborak aurrera egin ahala, eta ibilguaren ondorioz arroilaren goialdeko pareten eta hondoaren arteko distantzia handitu ahala, urak erortzean duen energia potentziala handitu egiten da, azkenean hondoko arroken kontra gabi baten antzera erortzen den arte. Ondorioz, ur-jauzia gero eta sakonagoa da, eta bertan ura ibiltzen den bitartean, gero eta sakonagoa izango da. Halaber, hondoko arrokekin talka egitean urak askatzen duen energiaren ondorioz, ziztu bizian gora irteten diren ur tanta txikien geruza sortzen da; hots, “Newtonen hirugarren legea” betetzen da.
Victoria ur-jauziak gizateria osoa (Afrikako erdigunean bizi ziren Homo generoaren hasieratik gure egunera arte) txunditzen duen ametsezko paisaia sortzen du. Eremu babestu ere bihurtu da, UNESCOren Parke Nazionalaren eta Munduko Ondarearen Gunearen izaerarekin. Eta, hori guztia, leku zoragarri horretaz gozatzeko aukera ematen digun historia geologikoari esker. Horrexegatik aukeratu dut, hain zuzen ere, zuei joan den urriaren 6an izan zen Geodibertsitatearen Nazioarteko Egun zoriontsua opatzeko. Inguruko paisaiari erreparatzen diozuen bakoitzean, gogoratu Geologiari esker sortu dela.
Egileaz:
Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.
Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko urriaren 10ean: La Geología que truena.
Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.