Emakumeak zientzian
Iaz lortu zuen Frances Hamilton Arnold ingeniari biokimiko estatubatuarrak Millennium Technology Saria, hori lortu zuen lehen emakumea izan zen. Teknologia alorreko “Nobel” gisa ezagutzen da komunitate zientifikoan eta jendearen bizitza hobetzen duten proiektuak saritzea du xede. Arnoldek “bideratutako eboluzioa” metodoa garatzeagatik erdietsi zuen hura. Laborategian entzima berriak diseinatzea eta hobeak sortzean datza bere lana, eboluzio naturala imitatuz, gerora produktu industrialetan aplikatzeko. Argiro azalduta, DNAren zati txiki batzuekin (geneak) eta kodifikatzen duten proteinekin lan egiten du. Teknologia hori –bioteknologia– biologiaren eta eboluzioaren indarraz baliatzen da arazo garrantzitsuak gainditzeko (abeltzaintza, farmazia, elikagaien-zientzia eta medikuntza arloetan, besteak beste). Adibidez, azukrea oinarri duen erregaia sortzea izan da ingeniari honek garatu duen lanetako bat, energia berriztagarriak eta teknologia “berdeen” bidetik jotzeko asmotan.
Biologia
Askotan kolore berdez tindaturik agertzen dira Britainia Handiko hegoaldeko eta Bretainiako kostaldeetako hondartzak. Kolore hori ematen diotenak ez dira algak, baina horiek ez baitira lehorrean mugitzeko gai, eta hondartza gainean dagoen kolore berdeko materia hori mugitu egiten da. Zizareak dira eta mikroalgaz beterik daude, horixe da zizarearen kolore berdearen zergatia. Gaztea denean mikroalgak jaten ditu, baina ez ditu digeritzen, eta sinbionte gisa geratzen dira zizarearen barruan. Animalia xelebrea da: eguzkitik lortzen du energia, eta karbono dioxidotik karbonoa.
Erabiltzen ditugu asmakizun askok natura dute inspirazio-iturri. Nagore Eluk eta Nerea Osinaldek horietako batzuk agertu dituzte testu interesgarri honetan. Hala nola haitzetako ostra, muskuilu edo lapen adibidea aipatzen dute. Hauen propietate itsaskorrak aspalditik dira ezagunak, baina azken bi hamarkadetan ezagutu da bai substantzia itsaskortasun-eragilearen konposizio kimikoa, bai ekoizpen mekanismoa. 2006an MaxPlanck Institutuko zientzialariek aurkitu zuten muskuiluen barnealdea gehienbat kolageno zuntzez dagoela osatua, eta hain zuzen ere horrek ematen dio animaliari erresistentzia eta elastikotasuna. Kanpoaldea, aldiz, DOPA izeneko proteina batez eta burdin ioiz osatua dago. Azken bi hauen artean erreakzio kimiko bat gertatzen denean substantzia likatsu bat sortzen da, eta substantzia hori gradualki polimerizatzen doa, naturarekin kontaktuan jartzen denean. Asmakizun gehiago ezagutzeko, jo ezazue artikulura.
Tomateen heltze puntu optimoa zein den jakiteko, pigmentuak neurtu dituzte espektrometria bidez. Raman espektroskopio eramangarria aplikazio honetarako baliagarria dela frogatu du Josu Trebolazabalaren ikerketak. Testuan azaltzen denez, tomatearen heltze prozesuak hainbat fase ditu eta, fasez fase, kolorea aldatuz joaten da. Hala, tomatearen konposizioan gertatzen diren aldaketak ikus daitezke espektrometria bidez. Fruituaren konposizio molekularra aztertzen duen neurgailu honekin, beraz, fruitua hondatu gabe monitorizatu daiteke.
Geografia fisikoa
Glazarriak izan dira protagonista artikulu honetan. Hamish Pritchard glaziologoak argitaratutako ikerketa batek Erdialdeko Asian dauden mendilerroetan (Himalaia, Hindu Kush, Karakorum, Pamir, Kunlun eta Tian) dauden glaziarren garrantzia kuantifikatu du eta haren irudiko, 800 milioi lagun inguru glaziar hauekiko dependentzia dute, udaran glaziar horietatik jasotzen den urak zuzenean 136 milioi lagunen beharrak asetzen ditu. Ikerlariak dio: “Glaziarrak lehorteari aurre egiteko ezinbesteko ur iturriak dira”. Halaber, klima-aldaketak oreka garrantzitsu honetan eragin handia izan dezake gehienek glaziarren beherakada aurreikusten dute. Klima-aldaketak lehorteak eta gosea ekarriko lituzke, baina egoera horri glaziarren atzerakada gehitu behar zaiola nabarmendu du.
Urte normal bateko udaretan, Indus ibaiko arroan %38 gutxituko litzateke ura. Lehortea izanez gero, berriz, kopuruak %58ra igoko luke. Aral ibaiaren goiko arroan, berriz, datuak are kezkagarriagoak dira, bertan %100era heltzeko aukera baitago.
Anatomia
Ikerketa askok erakutsi dute musikak eragin zuzena duela garunean eta organismoan. Orain, Max Planck Institutuko neurozientzialari batzuek beste adierazpen artistiko hartu dute aintzat: poesia. Ikertzaileek ondorioztatu dute errima eta hizkera erritmikoa duten adierazpenek ere, hala nola poema klasikoek, bertso tradizionalek edo haur-poemek, erreakzio fisikoa eragiten dutela entzulean. Ildo horri jarraiki bi esperimentu gauzatu dituzte. Lehenengoan, boluntarioek berentzat hunkigarriak ziren poemak aukeratu behar zituzten. Gero, haiek entzun bitartean zenbait parametro fisiko neurtu zizkieten: bihotz-taupadak, aldaketak larruazalean, ilea… Emaitza garbia izan zen: guztiek izan zituzten hotzikarak, eta hamaikari oilo-ipurdia jarri zitzaien. Bigarrenak 18 boluntariok parte hartu zuten, eta, horretan, berek aukeratutako poemak entzun bitartean, garuneko jarduera neurtu zieten. Une hunkigarrienetan, garuneko eremu askoren jarduera areagotu egiten dela frogatu dute.
Biokimika
Biodonostia OII-ko ikertzaileek eta Donostia Unibertsitate Ospitaleko medikuek elkarlanean, garuneko minbizi gaiztoen eta aldi berean ohikoenean gakoa den gene bat identifikatu dute (SOX1). Ander Matheuk koordinatzen duen ikertzaile-taldeak SOX1en maila handia hauteman zuen pazienteengan biziraupen txikia eragiten duten tumore batzuen biopsian. Era berean, identifikatu dute SOX1-maila nabarmen areagotzen dela glioblastomaren sorreraren eta progresioaren erantzulea den tumore-zelulen populazio espezifiko batean. Ikertzaileek glioma-zeluletan SOX1 isilarazi dutenean, hautematen dute zelulok galdu egiten dituztela ezaugarri gaizto guztiak, beren burua berritzeko ahalmena eta tumore-jarduera barne.
Ingurumena
Diesel motorrek laborategiko probetan baino askoz ere nitrogeno oxido gehiago isurtzen dutela salatu du ikerketa batek. Horrekin batera, gas horiek eragindako heriotza goiztiarrak ere kalkulatu dituzte eta isurketak murrizteko neurriak zorroztea eskatu dute. Estatu Batuetako, Britainia Handiko eta Austriako ikertzaile batzuk aritu dira elkarlanean eta diesel motorren nazioarteko 11 merkatu aztertu dituzte. Kalkulatu dutenez, 107.600 heriotza goiztiar eragin zituzten poluitzaile horiek, espero baino 38.000 gehiago, eta hamarretik zortzi Txinan, Indian eta Europako Batasunean izan ziren. Asiako eta Amerikako herrialde gehienetan arazo handiena ibilgailu astunek eragiten badute ere, Europan arazoa furgoneten eta autoen isuriak direla ere nabarmendu dute. Neurri zorrotzak hartu ezean, 2040. urtean heriotza goiztiarrak 174.000 izango direla ohartarazi dute.
Medikuntza
Odol-zelula amak laborategian sortzeko bi metodo berri sortu dituzte. Aurrerapauso garrantzitsua izan liteke, besteak beste, terapia zelularrerako, botiken testak egiteko, eta leuzemia ikertzeko eta tratatzeko. Hezur-muinean dauden odol-zelula ametatik sortzen dira odoleko zelula guztiak. Odol-zelula ama horiek, berriz, enbrioiaren garapenean sortzen dira odol-hodien paretetako zelula endotelial berezi batzuetatik, zelula endotelial hemogenikoetatik. Bihurketa horren mekanismo molekularrak ez dira ezagutzen oraindik, baina uste da gako direla laborategian odol-zelula amak lortzeko. Ikerketa taldeek garatutako metodoak sakonean ezagutzeko jo ezazue artikulura.
Zientzia ikus-entzunezkoetan
‘En busca del futuro perdido’ dokumentala aurkeztu du Luis Quevedo kazetariak. Eudal Carbonell Atapuerca aztarnategiko zuzendarikidearekin ekoitzitako dokumentala aurkeztu du Gasteizen. Quevedok dio beharrezkoa dela iragana aztertzea etorkizuna ulertzeko. “Ia zibilizazio guztietan, antzeko gauzak pasatu dira, antzeko hutsegiteak egin zituzten. Gaur egun ere, antzera gabiltza. Baina arazo horiek konpondu ditzakegu, historian konponbidea eman zaien arazoak direlako. Maiei gertatu zitzaienaz ikas dezakegu, guri gauza bera ez pasatzeko”, azaltzen du. Halaber, zientzia helarazteko eta jendearengana iristeko bide asko daudela gaineratzen du.
Astrofisika
Laurence Tresse astrofisikariari egin diote elkarrizketa Berrian. Bere ikerketa esparrua astronomia estragalaktikoa da eta kosmologia behatuan espezializatu zen unibertsitatean. “Lyongo CRAL zentroan, nire egiteko nagusia da gugandik urrunen dauden galaxiak ikertzea, horien eboluzioa ezagutu ahal izateko. Galaxien masaren metaketa ikertzen dut, horien neurria, adina eta kokapena zehazte aldera; eta, horretarako, ezinbestekoa da teknologia aurreratuena erabiltzea”, argitzen du Tressek. Horregatik, hurrengo belaunaldiko teleskopio eta behatze-tresnen diseinuan eta prestaketan ere egiten du lan. Teknologia berri horren ekarriaz ere hitz egin du. Ez galdu!
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.