Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
Fisika
Syukuro Manabek, Klaus Hasselmannek eta Giorgio Parisik jasoko dute Fisikako Nobel saria, beraien ikerketetan sistema fisiko konplexuen inguruan eginiko ekarpenengatik. Syukuro Manabe ikertzaile japoniarrak atmosferan karbono dioxidoa areagotzeak lurrazalean tenperatura igotzea zekarrela erakutsi zuen 1950eko hamarkadan. Hamar urte beranduago, Klaus Hasselmann alemaniarrak eguraldia eta klima erlazionatzen jakin zuen eta azken fisikariak Spin-glass materialaren ikerketan aurrekari bat ezarri zuen, sari hau irabazteko hainako aurkikuntza eginez. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian: Fisikako Nobela, klima-larrialdia eta sistema fisiko konplexuak ulertzeagatik
Osasuna
Medikuntzako Nobel saria aldiz, David Julius estatubatuarrak eta Ardem Patapotiani libanoarrak jasoko dute. Lehenak, larruazaleko nerbio-bukaeretan dauden tenperatura-sentsoreak identifikatu zituen piper minei mingarritasuna ematen dien substantziaz baliatuz, eta sentsore hauen mekanismoa deskribatu zuen. Patapoutianek gauza bera egin zuen, baina presioarekiko: larruazaleko eta barne-organoetako ukipenaren sentsoreak identifikatu eta haien funtzionamendua argitu zuen. Ana Galarragak azaltzen du Elhuyar aldizkarian: Medikuntzako Nobela, David Julius eta Ardem Patapoutiani, temperaturaren eta ukimenaren errezeptoreengatik.
Osasunaren Mundu Erakundeak haurrentzako malaria txerto bat baimendu du, RTS,S izenez deitua. 2019 urtetik Ghanako, Keniako eta Malawiko 800.000 haurrek jaso dute txerto hau txertaketa-pilotu batean eta frogatu ahal izan dute txerto egingarria, segurua eta eraginkorra dela, % 30 gutxitzen baitu malaria larria izateko arriskua. Urtean, 5 urtetik beherako 260.000 haur hiltzen dira malariaz Saharaz azpiko Afrikan. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.
Antibiotiko berriak garatzeko bideak zabaldu ditu Londresko Imperial College-ek, Sanger Institutuak eta EHUko Biofisika Institutuak elkarlanean eginiko ikerketa batek. Antibiotikoekiko erresistentzia gero eta handiagoa da mundu mailan eta, beraz, antibiotiko berriak aurkitu behar direla infekzioei aurre egiteko. Helburu horrekin, nazioarteko ikerketa-talde honek bakterio espezie desberdinek eta bakterio-espezie bereko andui desberdinek, beren “lehiakideei” kalte egin edo hiltzeko erabiltzen dituzten metodoak aztertu dituzte. Horietako bat VI. Motako Sekrezio Sistema da (T6SS), oinarrian, beste bakterioei “gezi toxikoak” jaurtitzeko sistema bat. Datu guztiak Zientzia Kaieran.
Antropologia
Añanako diapiroaren inguruan hitz egin du aste honetan Marta Bueno Sanzek Zientzia Kaieran, “Azken emakume gatz egileak” artikuluan. Bertan, gazte gaztetatik emakume hauek egin behar zituzten lanak azaltzen ditu. Gainera, bailara bertan egiten ari diren arkeologia lanez dihardu. Aipatzen duenez, aztarnategi zabal bat agerian utzi dute, eta azken sei milurtekoetako datu garrantzitsuak eskuratzen ari dira. Horiei esker, gatza ekoizten noiz hasi zen jakin daiteke eta ikerketa horiek erakutsi dutenez, Añanako bailaran duela 7 000 urte hasi zen gatza ekoizten.
Geologia
Cumbre Viejako sumendiaren erupzioak komunikabide guztiak estali ditu azken asteetan eta hankaz gora jarri du inguruko herritarren bizimodua. Hala ere, adituen esanetan, erupzio txikia izan da, guztiz normala jardun bolkanikoari dagokionez. Teknikoki, luma gorakor izeneko eremuetan abiatzen da La Palmako bolkanismoa eta bertatik iristen da magma, eremu beroak eraginda. Noizean behin ordea, sumendien bidez material horiek askatu egiten dira, erupzioak eraginez. Azalpenak Alea aldizkarian: La Palma: esnatu da lokartutako erraldoia.
Aste honetan, Arrate Lasa UPV/EHU-ko Gluten 3S taldeko ikertzaileari eginiko elkarrizketa izan dugu Zientzia Kaieran, gaixotasun zeliakoaren inguruan. Gaixotasun hau glutenarekiko intolerantzia iraunkor bat da eta pairatzen dutenek sabelaldean betetasun-sentsazioa edo hantura sumatzen dute. Kasu larrienetan, hala ere, arazo gehiago sor ditzake, hala nola, goragalea, beherako kronikoa, idorreria edota urdaileko mina. Horretan egiten du lan beraz Gluten 3S ikerketa taldeak, besteak beste, glutenik gabeko elikagaiek glutenik ez dutela bermatzen duten analitikak aurrera eramanez.
Teknologia
Aste honetako Facebook etxeko plataformen erorketa azaltzen du Sustatuk. Konpainia honen zerbitzu eta aplikazioen erabateko erorketa gertatu zen, Facebook, Whatsapp eta Instagram sare sozialena, besteak beste. Hondamendi informatiko honen akatsa BGP (Border Gateway Protocol) izeneko zerbitzu batean egon zela diote. Zerbitzu honek Facebooken aplikaziorako sarbidean muga-lana egiten du eta, dirudienez, eguneraketa batean hanka sartu eta aplikazioetarako sarbidea guztiz blokeatu zuen. Datu guztiak Sustatun: Facebook-en erorketa handiaren azalpena.
Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, El Hormiguero telebistako saioan planteatu zen buru-hausgarri bat ebazteko Adimen Artifiziala erabili dute Deustuko Unibertsitateko ikasle talde batek. Buru-hausgarri horrek 15 makilen jokoa izena du eta bertan, bi parte-hartzailek makila multzo batetik azkena makila ez hartzeko ahalegina egin behar dute. Ikasle hauek jokoa deskribatu eta soluzio konputazional baten metodologia planteatu dute ikasketa automatikoko metodoak erabiliz. Honela, software agente batek ebazten ikasten du bere buruaren aurka lehiatuz.
Egileaz:
Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.