Minbiziaren genetika ikertzeak dituen zailtasunak

Koldo Garcia

Bizidun zelulanitzen zelulek, beren ohiko funtzioez gain, bi funtzio garrantzitsu bete behar dituzte: behar baino gehiago ez haztea eta inguruko zeluletatik ez askatzea. Lehenak huts egiten badu, tumore bat gara daiteke; bigarrenak huts egiten badu, metastasia. Hortaz, funtzio biologiko horiek egiten dituzten geneek akatsik –mutaziorik– ez edukitzea edo ahalik eta gehien mugatzea funtsezkoa da minbizien garapena galarazteko. Baina denborak eta zoriak ez dute errazten hori.

Minbiziek gene-oinarria badute ere –azken finean zeluletako gene-materialean gertatzen diren akatsek sortzen dute minbizia–, soilik minbizi mota gutxi batzuk dira heredagarriak. Eta genetika jaio zen heredatzen diren ezaugarriak ikertzeko jakintza-arlo bezala. Hortaz, genetika erabilgarria izan da heredatzen diren minbiziak aztertzeko. Esate baterako, Lynchen sindromeak eragiten ditu kolon eta ondesteko minbizien %2 eta %7 artean. Besteak beste, MSH2, MLH1 eta MSH6 geneen mutazioek eragiten dute pertsona horietan kolonean eta ondestean tumoreak garatzea, DNAren akatsen konponketan parte hartzen duten geneetako mutazioek, hain zuzen ere. Beste adibide ezagun bat dira BRCA1 eta BRCA2 geneen mutazioak, bularreko eta obulutegiko minbizia garatzeko aukera handitzen baitute. Gene horiek ezagunak egin ziren Angelina Jolie antzezleak masektomia egin zuenean BRCA1 genea mutatua zuela jakin ondoren.

Heredagarriak diren minbiziak beste edozein ezaugarri edo gaixotasun heredagarri bezala ikertzen dira eta, hala, aurkitu egiten dira arriskutsuak diren gene-aldaerak eta geneak. Gainera, gene-aldaera horietan oinarrituta, garatu egin dira gene-arriskua kalkulatzeko ereduak. Baina gene-aldaeren maiztasuna populazioen artean alda daitekeenez, bai gene-aldaeren eraginak bai gene-arriskua kalkulatzeko eredu horien erabilgarritasunak mugak izan ditzake eta, ondorioz, zaila izan daiteke praktika klinikoan ereduok erabiltzea.

Gure intuizioaren kontra badoa ere –gure garunari asko gustatzen zaio guztiari zentzua ematea–, minbizi gehienak zoriz gertatzen dira, espontaneoak dira, denboran zehar zeluletan metatzen diren mutazioen ondorioz. Mutazio horiek inguruneak eragin baditzake ere, hein handi batean, zelulak bikoiztean sortzen diren zorizko mutazioak dira minbizi gehienen jatorria. Mutazio horiek zelularen hazkundea, zelularen kokapena edo DNAren osotasuna kontrolatzen duten geneetan gertatzen badira, handitu egiten dira minbizia garatzeko aukerak. Esan bezala, zorizko gertaera bat denez, genetikak ezin ditu aurreikusi eta, ondorioz, zaila da, oso, genetikaren ikuspuntutik ikertzeak. Hortaz, behin mutazio horiek gertatuta, gene-lanabesak erabili daitezke haiek ikertzeko, baina ez prebentziorako.

Genetikak egin dezakeen ekarpena mugatua bada ere, gene-lanabesak lagungarriak izan daitezke zorizko minbiziak ikertzeko. Halako kasuetan, egiten dena da tumorearen gene-materiala eta alboko ehun osasuntsuaren gene-materiala konparatu eta, horrela, ezagutu egin daiteke zein mutazio gertatu diren. Hala, kaltetuta dauden geneen eta funtzio biologikoen zerrenda zehatza lor daiteke. Egin daitezkeen beste analisi batzuk dira aztertzea tumoreek nola eboluzionatzen duten, ondorioztatzea zein diren gene garrantzitsuenak eboluzio horretan eta tratamenduak egokitzea tumoreen gene-ezaugarrien arabera. Hala ere, zaila da emaitza horiek guztiak lortzea, aztertzea eta modu egokian interpretatzea. Oraindik asko dugu ulertzeko arlo honetan.

Arestian aipatutako zailtasunak gure lanaren baitan daude eta, ondorioz, gure betebeharren artean daude horiek ebaztea eta gainditzea. Baina ikertzaile eta dibulgatzaile bezala, badira minbiziaren genetika ikertzeak eragiten dizkidan beste kezka eta zalantza batzuk.

Aztertzen ditudan datuak –izan genetikoak, izan klinikoak– anonimizatuak jasotzen ditut. Hau da, datuok kode bati lotuak daude eta hala behar du izan, parte hartzaileen pribatutasuna bermatzeko. Baina datu horiek erabiltzeko baimena eman duten pertsonak datu horiek baino askoz gehiago dira. Kode batekin agertzen zaizkit datu hotz horiek baina, datuetan espreski agertzen ez badira ere, datu horien atzean sufrimendu, beldur eta lo egin gabeko gau asko daude. Pertsona horien istorioak zenbait datuetara mugatzea zaila egiten zait, ikerketa gauzatzeko hala egin behar dudala jakitun banaiz ere. Egia da edozein gaixotasun ikertzerakoan berdina sentitzen dudala, baina minbiziak badu zerbait sentsazio hori handitzen duena.

Halakoetan –agian neure burua lasaitzeko–, pentsatzen dut beren datuak eman dituzten pertsona horiek konfiantza osoa dutela gugan, ziur daudelako datu horiek taxuz erabiliko ditugula eta ahalik eta zientziarik onena egingo dugula datu horiekin. Jakitun direlako agian haientzat berandu dela ikerketaren onurak jasotzeko, baina haiek emandako datu horiek beste batzuen osasun-egoera hobetzeko balio lezaketela. Horrengatik guztiagatik –eta agian horietako hainbat gurekin jada ez daudelako–, oso ondo pentsatzen dut datu horiek nola aztertu eta asko hausnartzen ditut emaitzen interpretazioa eta inplikazioak. Nire lanean oso zorrotza naiz, baina minbizia ikertzerakoan are zorrotzagoa.

Bestalde, lortutako emaitzen dibulgazioa egiten dut, erantzukizun handiarekin. Txoko honetara gerturatzen zareten guztiak jakin badakizue zientziaren eta genetikaren dibulgazioarekin dudan konpromisoa. Bestela ez ginateke ospatzen ibiliko hau dela Zientzia Kaieran idazten dudan 50. testua. Arestian aipatu bezala, genetika minbizia ikertzeko oso erabilgarria bada ere, gutxitan ekarri dut gaia hona. Esan bezala, erantzukizun handia iruditzen zaidalako minbiziaz aritzea. Hitzak oso ondo neurtu behar ditut, ziurgabetasunaren maila argi utzi behar dut eta ñabardurak ondo aukeratu behar ditut mezu egokia helarazteko. Batetik, datu horiek eman dituzten pertsonekiko begiruneagatik. Bestetik, minbizia pairatzen ari diren pertsonei eta gertukoei itxaropen faltsuak ez sortzeagatik.

Ez bakarrik gauzatu ditudan ikerketei buruz aritzerakoan, baita beste lanez aritzerakoan ere. Gurean dibulgatzaile asko ez ditugunez, azkenean, minbiziari buruzko galderak egiten dizkidate, batez ere lerroburuetan agertzen diren berriei buruz. Ez zenukete asmatuko zenbatetan esan didaten “Zuk jakingo duzu hau…”, gero erantzun errazik ez duen galdera bat egiteko. Askotan egokitzen zait itxaropena baretzea eta berri horiei ñabardurak jartzea. Inori ez zaio gustatzen zapuztaile bat izatea baina erantzukizunagatik eta zintzotasunagatik paper hori egitea egokitu zait askotan. Eta behar beste egingo dut, gure ezagumenduaren eta gaitasunen mugak azaltzea ere dibulgazioa egitea delako.

Laburbilduz, minbizien genetika ikertzeak baditu hainbat zailtasun. Horietako hainbat gaindituko ditugu gehiago eta hobeto ikertuz, baina pertsonalki, ardura handiagoa eragiten didate ikerketa horiek erantzukizunez gauzatzeak eta zabaltzeak. Izan bedi idazki hau nire esker ona eta omenaldia ikerketa horiek gauzatzeko beren datuak utzi dizkiguten pertsona horientzat guztientzat.

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko eta CIBERehd-ko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.