Asteon zientzia begi-bistan #415

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Medikuntza

Isabella Leitch XIX. mendeko nutrizionista feminista bat izan zen, eta ugaztun-jaioberrien pisuaren eta haien amen arteko lotura aztertu zuen. Aberdeenen jaio zen, Eskozian, eta 1911n Matematikan eta Filosofia Naturalean graduatu zen ohoreekin. 1923an, aldi baterako liburuzain-lana aurkitu Rowett Ikerketa Institutuan, eta bertan haurren malnutrizioaren lehen sintomak zehaztu nahi izan zituen. Ondoren, 1950eko hamarkadaren hasieran, Medikuntza Obstetrikoko Ikerketa Unitatean egin zuen lan, eta ama-esneari eta edoskitzeari buruzko zenbait ikerketa bultzatu zituen. Horrela ikusi zuen oso lotura zehatza zegoela fetuaren eta amaren pisuaren artean, ehunka espezietan. Nutrition Abstracts and Reviews aldizkaria sortu zuen eta horren lehen aleen editorea izan zen. Emakume zientzialari honi buruzko informazio gehiago Zientzia Kaieran irakur daiteke.

PNAS aldizkarian argitaratu dute ikerketa baten arabera dementzien prebalentzia % 30 jaitsi da AEBn, eta ikasketa-maila igotzearekin erlazionatu dute. Ondorio honetara iristeko 65 urtetik gorako 21.000 adineko baino gehiago aztertu dituzte hamabost urtez, eta beste 100.000 adinekoen datuak ere aintzat hartu dituzte. Dementziaren prebalentzia urteetan zehar jaitsi dela ikusi dute honela, eta jaitsiera honen aldagai esanguratsuena heziketa dela. Egileek iradoki dute erlazio hori kausala dela; hau da, heziketa-mailak eragin zuzena duela dementzia izateko arriskuan. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian.

Klima-aldaketa

Klima-aldaketaren eraginez permafrosteko zohikaztegiak desizozten ari dira Artikoan. 2019an eta 2020an ohi baino askoz sute gehiago izan ziren Artikoan, eta honek permafrosta bizkorrago desizoztea eragin du. 2020ko uda izan zen beroena lau hamarkadatan; 2019 eta 2020 artean 4,7 milioi hektarea erre ziren,eta 412,7 milioi tona CO₂ isuri ziren. Zohikaztegi horietan karbono asko metatzen da, eta suteek karbono hori atmosferara igortzen dute. Gainera, orain arte izoztuta zeuden zohikaztegiak milioika urtez patogenoen hilobia izan dira, eta desizozteak birus eta bakterio horien askatzea eragin dezake. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Biologia

EHU Algaloop enpresaren bidez mikroalgak ekoizten hasi dira Asteasun. Organismo urtar txikienetakoak dira mikroalgak eta, orain arte, 5.000-10.000 espezie inguru deskribatu badira ere, beste milaka espezie ezezagun daude naturan. Sergio Seoane UPV/EHUko ikertzaileak azaldu duenez, etorkizun handia dute mikroalgek ekonomia berdean. Izan ere, elikagai gisa, proteina iturri dira, kosmetika munduan, zahartzea moteltzen dute, eta medikuntzan, tumoreen sorrera geldiarazteko eraginkorrak ote diren ikertzen ari dira. Honetaz gain, energia berriztagarrien alorrean edota nekazaritzan ere ikertzen ari dira mikroalgen erabilgarritasuna. Espero dute 2023an Euskal Herrian ekoitzitako mikroalgak saltzen hastea. Datuak Berrian: Mikroalgak: mikrotik makrora.

Kalmodulina gehienbat burmuinean eta bihotzean dagoen kaltzio-sentsore proteiko bat da. Kaltzio ioiek bizitza zelularraren ia alderdi guztietan eragiten dute, hala nola apoptosian, zelulen proliferazioan eta muskuluen uzkurduran. Baina prozesu hauek gertatzeko, kalmodulina beharrezkoa da. Besteak beste, bihotzeko zelulen uzkurduran parte hartzen duten ioi-kanalak kalmodulinak erregulatzen ditu. Honen harira, azken urteetan hainbat mutazio identifikatu dira kalmodulina kodetzen duen genean, eta arritmia kardiakoarekin eta bihotz-geldialdiekin loturikoak. Alabaina, proteina honen interakzio-sarea oso zabala denez, zaila da zuzeneko loturak identifikatzea. Honen inguruko ezagutza sakona falta da, beraz. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Gure bihotzeko Kalmodulina.

Genetika

Ikerketa batek ikusi du ezaugarri genetiko gehienetan eskualde geografikoak eragin handiagoa duela familia arteko ezberdintasunek baino. Azterketan zehar, Europar jatorriko 254.387 pertsonaren gene-azterketak egin ziren 56 ezaugarri konplexuetarako. Emaitzek iradoki zutenez, ezaugarri horien aldakortasunaren % 5 jaiotze lekuak azaltzen zuen, eta aldakortasunaren % 14 egungo bizilekuak. Hau ikusita, ondoriozta daiteke eskualde aberats eta pobreen arteko ingurune-ezberdintasunek eragina dutela ezaugarri konplexuen gene-oinarrien ikerketan. Ikerketa honekin argi geratu da, bestalde, ezaugarri baten gene-oinarriak ikertzea beharrezkoa dela ezaugarri hori zehazten duten mekanismo biologikoak bilatzeko. Ikerketa honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran: Geografiak gene-ikerketa baldintzatzen duenean.

Farmakologia

Nuria E. Campillo ikertzaileak Berriari azaldu dio zeintzuk diren sendagaiek botiketara ailegatu arte eman behar dituzten urrats nagusiak eta bidean dauden oztopoak. Azaldu dutenez, farmakoen garapen-tasa oso txikia da, gainditu behar dituzten hainbat oztoporengatik. Horietako bat eraginkortasuna da. Batzuetan eraginkorrak dira in vitro, baina gaixotasunaren eredua animalietara pasatzean eraginkortasun hori jaitsi edo gal daiteke. Dirua ere izan daiteke muga botiken garapenean. Azalpenak Berrian: «Saiakuntza klinikoan faseak gainjartzeak denborak laburtzen ditu».

Astronomia

UPV/EHUko ikertzaile-talde batek unibertso urruneko supernoba baten hiru irudi lortu ditu. Supernoba masa handiko izar batzuen heriotzan gertatzen den leherketa erraldoia da. Bada, eztanda horrek eragindako talka uhina ikertuta, astrofisikariek jakin dezakete izarra zerez eginda zegoen eta nolakoa zen. Horixe egin dute ikertzaile hauek, duela 11.500 milioi urte lehertu zen supernoba baten irudiekin. Irudi horiek lortzeko supernoba baino askoz hurbilago dagoen galaxia bat erabili dute lente gisa. Galaxia honek deformatu egiten zuen espazio-denbora, eta horri esker askoz urrunago zegoen supernoba handituta ikusi ahal izan dute. Informazio gehiago Berrian.

Azaroak 8an eklipse oso bat izan zen ikusgai bi orduz Amerikan, Asian eta Ozeanian. Odol ilargia izan zen, ezohiko kolore gorrixka batekin ikusten baitzen Ilargia. Horrelako eklipseetan Lurraren itzalak erabat estaltzen du Ilargia, eta, beraz, eguzki izpiak Lurraren atmosfera zeharkatu ondoren iristen direla Ilargira. Lurraren atmosferak ordea, sakabanatu egiten du argi urdina, eta argi gorriak, laranjak eta horiak bakarrik heltzen dira Ilargiraino. Azalpenak Berrian: Odol ilargia Amerikan, Asian eta Ozeanian.

Matematika

Poincaréren aierua problema topologia aljebraikoan kokatzen da, eta Henri Poincaré (1854-1912) matematikari frantsesak frogatu zuen. Poincaréren arabera, esfera batean kurba itxi sinple bat hartzen badugu, era jarraituan deformatuz puntu batera eraman dezakegu. Honela, frogatu zuen esferak duen propietate hori bera duten gainazal itxi eta ertzik gabeko guztiak topologikoki baliokideak direla, hau da, deformazio jarraituen bidez esfera batera eraman daitezkeela. 2006ko Matematikarien Nazioarteko Biltzarrean Fields domina Grigori Perelmani eman nahi izan zioten Poincaréren aierua ebazteagatik, baina Perelman ez zen saria jasotzera joan, bere izendapenean egondako nahaste batzuk medio. Istorio honen inguruan gehiago irakur daiteke Zientzia Kaieran: Grigori Perelman ez zen agertu.